همه‌ٔ ما ممکن است مواردی را دیده باشیم که فردی به یکی از نزدیکان خود گفته باشد «از ارث محرومت می‌کنم». در عالم حقوق امکان انجام چنین کاری وجود ندارد. هیچ کس نمی‌تواند به موجب وصیت یک یا چند نفر از ورثه‌ٔ خود را از ارث محروم کند. براساس ماده ۸۳۷ قانون مدنی چنین وصیتی صحیح نیست.
انواع وصیت
بر خلاف تصور غالب که وصیت را فقط حالتی می‌داند که فردی مالی را برای دیگری وصیت کند و بعد از خود باقی بگذارد، حالت دیگری هم دارد. در عالم حقوق وصیت را به تملیکی و عهدی تقسیم می‌کنند. بر اساس ماده‌ٔ ۸۲۶ قانون مدنی «وصیت تملیکی عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجاناً تملیک کند».
این همان تصور رایج ما از وصیت است. اما روش دیگری از وصیت هم وجود دارد که با گذشت زمان کم رنگ‌تر شده است. آن وصیتِ عهدی است که در ماده‌ٔ ۸۲۶ قانون مدنی به این صورت تعریف شده است: «وصیت عهدی عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مأمور می‌نماید». در عالم حقوق معمولا از وصیت تملیکی به عنوان «وصیت» و از وصیت عهدی با عنوان «وصایت» یاد می‌شود.
وصیت تملیکی
وصیت تملیکی یک عقد و مانند سایر عقود نیازمند ایجاب و قبول است. بنابراین صرف اینکه فردی (موصی) وصیت کند که بعد از فوتش عین یا منفعتی از اموالش به فرد دیگر(موصی له) تملیک شود، کفایت نمی‌کند. در این نوع از وصیت، طرف وصیت (موصی له) باید پس از فوت وصیت کننده(موصی) وصیت را قبول کند. زمان قبول وصیت اهمیت دارد. چنانکه اگر قبول وصیت قبل از فوت موصی باشد، تأثیر ندارد. تا زمانی که موصی در قید حیات است میتواند از وصیت خود رجوع کند. حتی اگر موصی له آن را قبول کرده باشد. اگر طرف وصیت پیش از فوت موصی وصیت را رد کرده باشد، پس از فوت میتواند آن را قبول کند. اما اگر بعد از فوت موصی آن را رد کرد، دیگر حق ندارد قبول کند چون با رد اون، وصیت ساقط شده است و دیگر چیزی برای قبول باقی نمانده است. موصی له میتواند فقط قسمتی از وصیت را بپذیرد، الزامی در پذیرش تمام آن نیست.
آنچه در وصیت اهمیت دارد، عمل به آخرین اراده‌ٔ وصیت کننده است. اخلاق حکم می‌کند که آخرین خواسته‌ٔ فردی که دیگر در بین ما نیست، مورد عمل قرار بگیرد. به همین دلیل اگر وصیت کننده یک بار وصیت کند و پس از آن وصیت دیگری انجام دهد، بر اساس ماده‌ٔ ۸۳۹ قانون مدنی، وصیت دومِ فرد به عنوان آخرین اراده‌ٔ او ملاک عمل خواهد بود.
وصیت برای صغیر و مجنون
امکان اینکه صغیر و مجنون هم طرف وصیت قرار بگیرند وجود دارد. اما از آن جا که این افراد اهلیت ندارند، قبول یا رد وصیت باید از طرف ولیِ آنها صورت بگیرد.
وصیت چه تأثیری بر حقوق ورثه دارد؟
طرف وصیت میتواند هر کسی باشد، حتی اگر جزء ورثه‌ٔ موصی نباشد. وقتی موصی نسبت به اموال خود وصیت انجام می‌دهد، بعد از فوت او، ورثه تا زمانی که موصی له قبول یا رد خود را نسبت به وصیت اعلام نکرده است، حق تصرف در اموال میت را ندارند. ابتدا باید حق موصی له از اموال میت داده شود و پس از آن تقسیم سهم ورثه صورت بگیرد. بر اساس ماده‌ٔ ۸۳۳ قانون مدنی«اگر تأخیر اعلام (قبول یا رد) موجب تضرر ورثه باشد، حاکم(دادستان) موصی له را مجبور می‌کند که تصمیم خود را معین نماید».
وصیت پیش از خودکشی چه حکمی دارد؟
اگر فردی به قصد خودکشی به خود آسیب برساند و عملی انجام دهد که معمولا به فوت منجر می‌شود و پس از انجام این عمل وصیت کند، و به دلیل همان آسیب فوت کند، این وصیت مورد قبول نیست. اما اگر این آسیب منجر به فوت فرد نشود، این وصیت صحیح خواهد بود.
محرومیت از ارث به موجب وصیت ممکن است؟
همه‌ٔ ما ممکن است مواردی را دیده باشیم که فردی به یکی از نزدیکان خود گفته باشد «از ارث محرومت می‌کنم». در عالم حقوق امکان انجام چنین کاری وجود ندارد. هیچ کس نمی‌تواند به موجب وصیت یک یا چند نفر از ورثه‌ٔ خود را از ارث محروم کند. براساس ماده ۸۳۷ قانون مدنی چنین وصیتی صحیح نیست.
وصیت نسبت به چه مقدار از اموال صحیح است؟
ارث یکی از راه‌های حلال مالکیت در اسلام و مورد توجه خداوند است. حقوق ورثه از نظر قانون و اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است و به همین دلیل سعی شده راه‌های سلب این حق تا حد ممکن بسته شود. یکی از راه‌هایی که ممکن است ورثه را از حقشان محروم کند، وصیت به تمام اموال است. به همین دلیل در ماده ۸۴۳ قانون مدنی ذکر شده «وصیت به زیاده بر ثلثِ ترکه نافذ نیست، مگر به اجازه‌ٔ وراث و اگر بعض از ورثه اجازه کند، فقط نسبت به سهم او نافذ است». منظور از ثلثِ ترکه در این ماده، منظور یک سومِ اموالی است که در زمانِ فوت وصیت کننده به او تعلق دارد.
در ماده عبارت «نافذ نیست» قید شده. عدم نفوذ در حقوق به این معناست که امر حقوقی به طور کامل محقق نشده است، اما باطل هم نیست. و نیاز به یک ویژگی تکمیلی دارد تا به طور کامل محقق شود. اگر وصیت کننده نسب به بیشتر از یک سوم از اموال خود وصیت کند، این وصیت به شرطی صحیح است که ورثه میزان اضافه بر ثلث را اجازه کنند.
ممکن است وصیت کننده مال مشخصی را به عنوان مورد وصیت مقرر کرده باشد. در این حالت قیمت آن مال محاسبه می‌شود و اگر قیمت آن بیش از یک سوم ترکه‌ٔ میت باشد، به میزان یک سوم از قیمت متعلق به طرف وصیت (موصی) و بقیه متعلق به ورثه است.
وصیت برای جنین چه حکمی دارد؟
در ماده ی ۸۵۰ قانون مدنی بیان شده که موصی له (طرف وصیت) باید موجود باشد. جنین اگر در حین وصیت موجود باشد، وصیت صحیح است و طبق ماده‌ٔ ۸۵۱ قانون مدنی، وصیت برای جنین صحیح است اما تملیک مال مورد وصیت توسط او، مشروط به این است که زنده به دنیا بیاید.
وصیت عهدی
در وصیت عهدی برخلاف وصیت تملیکی، فرد مالک چیزی نمی‌شود بلکه اداره‌ٔ اموال یا اموری به او واگذار می‌شود. در این حالت، وصیت کننده (موصی) میتواند یک یا چند نفر را به عنوان طرف وصیت (وصی) مشخص کند. در چنین حالتی این افراد (اوصیا) باید به صورت جمعی عمل کنند مگر این که موصی تصریح کرده باشد که هر یک مستقلا عمل کنند. در وصیت عهدی قبول شرط نیست. اما وصی میتواند در زمان حیات موصی، وصایت را رد کند و اگر در این زمان رد نکرد بعد از فوت چنین حقی ندارد حتی اگر از وصیت بی‌خبر باشد.
تعیین صغیر به عنوان وصی
بر اساس ماده ۸۵۶ قانون مدنی صغیر را می‌توان به همراه یک کبیر وصی قرار داد. وصایا را کبیر تا زمانی که صغیر به رشد و بلوغ برسد، انجام خواهد داد.
مسئولیت وصی چگونه است؟
وصی نسبت به آنچه در دست دارد در حکم امین است و تا زمانی که تعدی یا تفریط نکند نسبت به اموال مسئول نخواهد بود. وصی باید طبق وصایای موصی عمل کند در غیر این صورت ضامن است و عزل می‌شود. با اهمیت بیشتر به نهاد وصیت، شاید بتوانیم هم به یکی از سفارش‌های خداوند به درستی عمل کنیم، هم نسبت به زمانی که در قید حیات نیستیم، آرامش خیال بیشتری داشته باشیم. چگونه یه وصیت نامه کامل وقابل اجرابنویسم؟
هرکس برای حصول اطمینان از اجرا شدن وصیت‌نامه‌اش باید تمام ضوابط و تشریفات قانونی و شرعی وصیتنامه را رعایت کند. تنظیمِ یک وصیتنامۀ صحیح باعث کاهش اختلافات خانوادگی و رجوع به دادگاه می‌شود و علاوه براین از آخرین ارادۀ شخص وصیت‌کننده نیز آگاه می‌شویم. بنابراین همۀ انسان‌ها برای تصمیم‌گیری دربارۀ حقوق و اموال خود پس از مرگ باید با قوانین نوشتن صحیح وصیتنامه آشنایی داشته باشند.
یکی از امتیازات تنظیم وصیتنامه این است که تا زمان حیات خود می‌توانیم آن را تجدید و اصلاح کنیم. نوشتن وصیتنامه به سه طریق انجام می‌گیرد که هر کدام از لحاظ تشریفات تنظیم، قدرت اثبات و اعتبار با دیگری متمایز است و هر وصیتی به غیر از سه روشی که در ادامه بیان می‌کنیم تنظیم شود اعتبار قانونی نخواهد داشت.
طبق قوانین ایران، وصیت الزاما باید به‌صورت کتبی باشد و وصیت شفاهی قابلیت استناد قانونی را در دادگاه ندارد. اگرچه ممکن است شخصی شفاها وصیت کند و وراث به وصیت او عمل کنند اما اگر بین آنها اختلافی پیش بیاید برای اثباتش در دادگاه با مشکل روبه‌رو می‌شوند.
وصیتنامه بر ۳ نوع است:
وصیتنامۀ خودنوشت؛
وصیتنامۀ سری؛
وصیتنامۀ رسمی.
وصیتنامۀ خودنوشت
در وصیت خود نوشت وصیت‌کننده باید تمام متن وصیت را به خط خود نوشته باشد تا در دادگاه اعتبار قانونی داشته باشد. به همین دلیل شخص بی‌سواد یا شخصی که به سبب فقدان بینایی توانایی نوشتن ندارد نمی‌تواند وصیت خودنوشت تنظیم کند و در نگارش چنین وصیت‌نامه‌ای امکان وکالت دادن به شخص دیگری وجود ندارد. وصیت‌کننده حتما باید تاریخ روز، ماه و سال را به خط خود در وصیت نامه درج کند تا چنانچه وصیت‌نامه‌های متعددی از او موجود بود، آخرین نسخۀ وصیتنامه مشخص باشد زیرا آخرین اراده و فقط آخرین وصیت‌نامه‌ی وصیت کننده دارای اعتبار است.
اگر وصیت کننده در حضور مأمور وصیت‌نامه‌ی خویش را امضا کند، در صورت لزوم میتواند به‌عنوان یک سند رسمی تلقی شود و ارزش داشته باشد.
وصیتنامۀ سری
وصیتنامۀ سری برخلاف وصیت خودنوشت به خط هرکسی میتواند باشد اما در نهایت حتما باید به امضای شخص وصیت کننده برسد و طبق قانون باید به ادارۀ ثبت محل اقامت وصیت کننده یا در مکانی که آیین‌نامۀ وزارت دادگستری تعیین می‌کند به امانت سپرده شود. طبق قوانین امور حسبی، شخص بی‌سواد نمی‌تواند وصیتنامۀ سری تنظیم کند.
وصیتنامۀ رسمی
نوشتن وصیتنامۀ رسمی به مانند دیگر اسنادی است که در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می‌شوند و حتی افرادی که توانایی خواندن و نوشتن ندارند نیز می‌توانند از این نوع وصیتنامه استفاده کنند. به دلیل ثبت وصیتنامۀ رسمی در دفاتر اسناد رسمی، نگرانی‌های ناشی از مفقود شدن یا ازبین بردن وصیتنامه ازمیان می‌رود.
وصیت شفاهی
یکی از تشریفات تنظیم وصیتنامه، کتبی بودن آن است اما در موارد اضطراری مثل جنگ و زلزله که نمی‌شود تشریفات نوشتن وصیتنامه را رعایت کرد، شخص میتواند در حضور دو شاهد به‌طور شفاهی وصیت کند و یکی از شاهدان باید مفاد وصیت را با تاریخ روز و ماه و سال تنظیم کند و به حضور حضار برساند. اما اگر وصیت کننده تا زمان عادی شدن شرایط محیط در قید حیات باشد، باید وصیتنامۀ خویش را با تشریفات صحیح قانونی تنظیم کند.
وصیت کننده هنگام تنظیم وصیتنامه باید به چه نکاتی توجه کند؟
وصیت کردن برای موضوعاتی مثل مواد مخدر باطل است زیرا چیزی که وصیت می‌شود بایستی منفعت عقلایی و ارزش مادی داشته باشد و غیرمشروع نباشد مثل وصیت کردن یک قطعه زمین. وصیت کردن برای مشروبات الکلی نیز به دلیل غیر مشروع بودن‌شان باطل است.
آنچه وصیت می‌شود باید قابلیت نقل و انتقال و معامله داشته باشد. طبق این قاعده نمی‌توان اموال عمومی و موقوف را مورد وصیت قرار داد.
وصیت کننده نمی‌تواند مال دیگری را حتی اگر با اجازۀ آن شخص باشد موضوع وصیت قرار بدهد زیرا وصیت کننده باید مالک آن چیزی باشد که وصیت می‌کند.
مالی را که در آینده به وجود می‌آید می‌توان وصیت نمود مثلا میوه‌ی درختی را که بعدا ثمره می‌دهد را می‌شود وصیت کرد.
وصیت‌کننده باید دارای کمال (عقل و بلوغ) باشد و از روی اختیار وصیت کند. وصیت شخص مُکره صحیح نیست.
در تنظیم وصیتنامه شخص باید بداند که بعضی از واجبات را مانند حج واجب شده و بدهکاری حقوقی همچون خمس و زکات و مظالم، که ادا کردن آنها واجب است باید از اصل مال پرداخت شود.
وصیت کننده نمی‌تواند وراث را از همۀ ارث محروم کند؛ شخص وصیت کننده نمی‌تواند تمام اموال خود را به یک نفر ببخشد یا یک یا چند نفر از وراث خود را از ارث محروم کند و اگر چنین کاری انجام دهد وصیتنامۀ وی فقط تا ثلث اموالش صحیح و نافذ است. در صورت وصیت کل اموال اگر دیگر وراث با وصیتنامه مخالفت کنند مفاد وصیتنامه نسبت به دو سوم دیگر صحیح نیست. طبق این اساس هر شخص تا یک سوم اموال خویش را به هر نحوی که بخواهد میتواند وصیت کند و پس از فوت شخص، دو سوم دیگر اموال طبق قانون ارث میان ورثه تقسیم می‌شود.
نکتۀ مهم در این قسمت این است که ابتدا بدهی شخص وصیت کننده باید تسویه شود و سپس باقی اموال بین ورثه تقسیم می‌شود.
وصیت تملیکی
گاهی شخصی مال یا منفعتی از مال خویش را در وصیتنامۀ خود برای دیگری وصیت می‌کند، به این نوع وصیت تملیکی می‌گویند. طبق این نوع وصیتنامه اموال شخص متوفی پس از فوتش به تملک دیگری در می‌آید.
وصیت عهدی
گاهی وصیت کننده از شخصی می‌خواهد تا عملی را برایش انجام دهد مثلا وصیت می‌کند که بعد از مرگش بعضی از اموالش را وقف کند یا بدهی‌های وی را پرداخت کند این نوع وصیت در اصطلاح حقوقی وصیت عهدی خوانده می‌شود. کسی که مجری انجام وصیت قرار می‌گیرد در زمان زنده بودن وصیت کننده میتواند با این وصیت مخالفت کند و نپذیرد اما پس از مرگ وی، مجری باید به انجام آنچه که موضوع وصیت متوفی بوده عمل کند.
