یکی از بزرگ‌ترین جرائم در همه کشورها، جرم قتل است. قتل در قانون ایران دارای انواع مختلفی است که در این مقاله به بیان تفاوت آنها خواهیم پرداخت.
تعریف قتل
قتل واژه‌ای عربی و به معنای کشتن و کشتار است. در واقع از زمانی که جامعه بشری شکل گرفت و کشاکش و اصطکاک منافع بین انسان‌ها آغاز شد، جرم کشتن نیز به وجود آمد. به طور کلی قتل به دو دسته «عمد» و « غیرعمد» تقسیم‌بندی می‌گردد. تفاوت اساسی این دو دسته کشتار نیز در هدف و نیت عامل یا عاملان آن است.
انواع قتل
بر اساس ماده ۲۸۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۹۲، جنایت بر نفس دارای ۳ نوع است: عمد، شبه عمد و خطای محض (یا همان غیرعمد)
-
قتل عمد
وقتی محقق می‌شود که فردی با انجام کاری قصد کشتن شخصی را داشته باشد و یا کاری که انجام داده نوعا کشنده باشد و یا هرچند کارش نوعا کشنده هم نبوده، اما با در نظر گرفتن وضعیت مقتول از قبیل پیری یا بیماری یا کودکی نسبت به او کشنده تلقی شود. درواقع قتل عمد قتلی است که عملی که در مورد مقتول انجام می‌یابد، آگاهانه بوده و مقصود از آن نیز کشتن وی باشد.
-
قتل شبه عمد
در تعریف جنایت شبه عمد در ماده ۲۹۱ قانون مجازات اسلامی مصوب ۹۲ آمده است:
- الف- هرگاه مرتکب نسبت به مجنیٌ علیه قصد رفتاری را داشته لکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایات عمدی می‌گردد، نباشد. از مصادیق این مورد می‌توان به مواردی اشاره کرد که شخص سالم و با جثه نسبتاً خوبی را از جای کوتاهی پرت کنند ولی اتفاقا فرد مذکور پس از سقوط فوت کند.
- ب ـ هرگاه مرتکب ، جهل به موضوع داشته باشد مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شیء یا حیوان و یا افراد مشمول ماده ( ۳۰۲ ) این قانون است به مجنیٌ علیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم گردد.
- پ ـ هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد. در این مورد می‌توان به تخلفات رانندگی منجر به فتل اشاره کرد.
-
خطای محض
جنایت در موارد زیر خطای محض محسوب می‌شود:
- الف ـ در حال خواب و بیهوشی و مانند آنها واقع شود.
- ب ـ به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد.
- پ ـ جنایتی که در آن مرتکب نه قصد جنایت بر مجنیٌ علیه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعل واقع شده بر او را ، مانند آنکه تیری به قصد شکار رها کند و به فردی برخورد نماید.
مجازات قتل
در حالت کلی دو نوع مجازات برای کشتن افراد درنظر گرفته شده است.
- ۱) قصاص و کشتن قاتل
- ۲) پرداخت دیه از سمت قاتل
البته علاوه بر دو مورد مجازات فوق، در بعضی از موارد قانون‌گذار بنا بر مصالح اجتماعی علاوه بر پرداخت دیه، مجازات حبس هم قرار داده است.
در مورد قتل عمد، اگر اولیای دم مقتول رضایت ندهند و بخواهند فرد قاتل اعدام (قصاص) شود، آنگاه فرد قاتل را قصاص می‌کنند و البته هیچ مبلغی به عنوان دیه به خانواده مقتول پرداخت نخواهد شد. اما اگر اولیای دم از قصاص قاتل بگذرند و بخشش کنند، آنگاه قاتل را قصاص نمی‌کنند ولی فرد قاتل موظف خواهد بود تا ظرف یک‌سال (از تاریخ ارتکاب قتل)، مبلغ دیه را بپردازد. در این مورد و همچنین در مواردی که اولیای دم حتی نسبت به دیه نیز گذشت نمایند دادگاه بنابر شرایط می تواند مجرم را به ۳ تا ۱۰ سال حبس محکوم نماید.
مجازات کشتن غیرعمد ناشی از تخلفات رانندگی که درواقع یکی از مصادیق قتل در حکم شبه‌عمد است، در ماده ۷۱۴ قانون یاد شده از ۶ ماه تا ۳ سال حبس و نیز پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم پیش‌بینی شده است.
مهلت پرداخت دیه در قتل‌های غیرعمد نیز در مورد قتل شبه عمد دو سال و در قتل خطای محض سه سال می‌باشد. این مدت در صورت رضایت طرفین می‌تواند به تأخیر بیفتد و اگر در شبه عمد، قاتل در مدت معین قادر به پرداخت نباشد به او مهلت مناسب داده خواهد شد.
نکته آخر اینکه مسئول پرداخت دیه در قتل عمد و شبه عمد همواره قاتل می‌باشد اما در خصوص قتل‌های خطایی مسئول پرداخت حسب مورد متفاوت است. اگر (در قتل خطایی) قتل با اقرار قاتل یا خودداری او از سوگند و یا قسامه ثابت شد، دیه به عهده خود اوست و در صورتی که قتل با بینه (دلیل) یا قسامه (نوع خاصی از اثبات دعوا که با قسم انجام می‌شود) یا علم قاضی ثابت شود، پرداخت دیه به عهده عاقله می‌باشد. منظور از عاقله، بستگان مرد نَسَبی پدر و مادری که در صورت فوت قاتل می‌توانند از او ارث ببرند، است که به صورت مساوی عهده‌دار پرداخت دیه خواهند بود.
