شرایط لازم برای سرپرستی
بر اساس قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب ۱۳۹۲، امور مربوط به سرپرستی این کودکان و نوجوانان با سازمان بهزیستی کشور است. در این قانون شرایطی را تعیین کرده است که افراد دارای این شرایط می‌توانند اقدام به سرپرستی این کودکان کنند. در مرحله‌ی اول مهم است که فرد از اتباع ایرانی باشد. به موجب ماده ۵ قانون مذکور افراد دارای شرایط زیر می‌توانند از بهزیستی درخواست سرپرستی کودکان بی‌سرپرست را کنند:
الف ـ زن و شوهری که پنج سال ازدواج کرده باشند و از این ازدواج فرزندی نداشته باشند، به شرطی که یکی از آنها حداقل ۳۰ سال داشته باشد.
ب ـ زن و شوهر دارای فرزند به شرطی که یکی از آنها حداقل ۳۰ سال داشته باشد.
ج ـ دختران و زنان بدون شوهر، درصورتی که حداقل سی سال سن داشته باشند، فقط حق سرپرستی کودکان دختر را دارند.
در بعضی موارد مانند این که درخواست‌کننده از وابستگان کودک باشد یا زوجی درخواست کند که امکان بچه‌دار شدن نداشته باشند، میتوان با درنظر گرفتن مصلحت کودک از برخی از این شرایط چشم‌پوشی کرد.اولویت در پذیرش سرپرستی به ترتیب با زن و شوهر بدون فرزند، سپس زنان و دختران بدون شوهر فاقد فرزند و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است.
هم چنین درخواست کنندگان سرپرستی باید دارای شرایطی مانند عدم محکومیت جزایی مؤثر، تمکن مالی، سلامت جسمی و روانی، نداشتن اعتیاد به مواد مخدر وشروطی از این قبیل باشند.(ماده ۶ قانون)
در صورتی میتوان سرپرستی این کودکان را به سایرین سپرد که امکان شناخت پدر یا مادر یا جد پدری او وجود نداشته باشد یا این افراد یا وصی آنها در قید حیات نباشند یا هیچکدام صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و دادگاه سرپرستی او را به سازمان بهزیستی سپرده باشد. (ماده ۸ قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست)
فرایند سپردن سرپرستی یک کودک به خانواده‌ی متقاضی به شکل زیر است:
در ابتدا تقاضانامه‌ی درخواست‌کنندگان سرپرستی باید به سازمان بهزیستی داده شود و سازمان حداکثر پس از دو ماه برای اعلام نظر کارشناسی به دادگاه ارسال میکند. دادگاه همه‌ی جوانب و موارد و شروط ذکر شده در قانون را بررسی میکند و با درنظر گرفتن نظر بهزیستی اگر همه چیز مساعد بود قرار سرپرستی موقت و آزمایشیِ شش ماهه را صادر میکند و به دادستان و متقاضی و بهزیستی ارسال میکند. اگر در طول این شش ماه هر یک از شرایط از بین رفت یا معلوم شود که از اول وجود نداشته است، دادگاه می‌تواند با تقاضای دادستان یا هر یک از تقاضاکنندگان و تقاضای بهزیستی، قرار سرپرستی موقت لغو کند. تمامی این شروط و نظارتها برای مصلحت خود کودک مقرر شده است و هر موضوعی که مصلحت او را در خطر قرار دهد در اولویت کار سازمان بهزیستی و دادگاه و دادستان قرار دارد.
حال اگر در طول مدت شش ماهه موردی پیش نیاید دادگاه در صورتی حکم سرپرستی را صادر میکند که تقاضاکننده بخشی از اموال خود را به کودک تحت سرپرستی تملیک کند و تشخیص این که چه میزان باشد با دادگاه است. البته احراز لزوم به نام کردن بخشی از مال با دادگاه است و ممکن است در مواردی برای مصلحت کودک از این شرط چشم‌پوشی کند. اداره‌ی این اموال در صورتی با سرپرست است که دادگاه او را قیم کودک نیز قرار دهد. همچنین برای صدور حکم سرپرستی باید درخواست‌کننده تعهد دهد که تمامی مخارج مربوط به سرپرستی کودک را تامین کند. تشخیص لزوم این مورد نیز بر عهده‌ی دادگاه است.
آثار صدور حکم سرپرستی
با صدور حکم سرپرستی یکسری حقوق و تکلیفی برای سرپرستان ایجاد می‌شود که به ذکر این موارد پرداخته می‌شود:
۱)حضانت
با صدور حکم سرپرستی، کودک در حکم فرزند آن خانواده محسوب می‌شود و تمامی هزینه‌ها و مراقبت‌های لازم را همانطور که در قبل ذکر شد باید تعهد دهد که انجام بدهد و بر اساس ماده ۱۷ قانون مذکور، تکالیف سرپرست نسبت به کودک از نظر نگهداری تربیت و نفقه و… مانند تکالیف والدین نسبت به اولاد است. اگر زوجینِ سرپرست از یکدیگر جدا شوند یا در صورت فوت، کودک طبق نظر دادگاه به یکی از آنها یا شخص ثالثی سپرده می‌شود.
۲)لزوم اطاعت کودک از سرپرستان
همانطور که گفتیم رابطه‌ی کودک با سرپرستان مانند رابطه اولاد با والدین خود است به همین جهت اطاعت از سرپرستان و داشتن حق تنبیه در حد متعارفی که والدین برای اولاد دارند،برای کودک نیز برقرار است.
۳)نام خانوادگی
پس از صدور حکم قطعی سرپرستی دادگاه به سازمان ثبت احوال ابلاغ میکند تا نام کودک وارد اسناد سجلی سرپرستان شود و هم چنین شناسنامه‌ی جدید با نام خانوادگی سرپرستان برای کودک صادر شود و سابقه‌ی هویتی کودک در پرونده‌ی او محفوظ می‌ماند. وقتی کودک به ۱۸سال رسید می‌تواند از اداره ی ثبت احوال درخواست صدور شناسنامه‌ی جدید با نام خانوادگی والدین واقعی خود در صورت معلوم بودن نماید .
۴)ازدواج سرپرست
هر موقع سرپرست قصد ازدواج کند باید مشخصات فرد مورد نظر را به دادگاه اعلام کند تا دادگاه بررسی کند که با توجه به مصلحت کودک آیا سرپرستی همچنان ادامه داشته باشد یا تمام شود. یک موردی که قابل بررسی است ازدواج سرپرست با کودک تحت سرپرستی است. با صدور حکم سرپرستی محرمیت ایجاد نمی‌شود و قانون تعیین تکلیف کرده است که ازدواج چه در زمان حضانت چه بعد از آن ممنوع است مگر به تشخیص دادگاه که با گرفتن نظر بهزیستی آن را به مصلحت فرزندخوانده تشخیص دهد. در حالی که به‌نظر می‌رسد از نظر فقهی و قانونی این ازدواج خالی از اشکال نباشد!
۵) عدم ولایت سرپرست بر فرزندخوانده
با توجه به این که سرپرست مانند ولی قهری برای فرزندخوانده نیست در نتیجه پس از فوت سرپرست پدر او، مانند جد پدری ولی او نخواهد بود و دادگاه اقدام به تعیین قیم برای کودک میکند و همچنین باتوجه به این‌که فقط ولی قهری می‌تواند وصی تعیین کند، سرپرست نمی‌تواند وصی برای فرزند خوانده تعیین کند و دادگاه اقدام به انتخاب قیم میکند.
۶) عدم قطع رابطه کودک با خانواده حقیقی خود
با صدور حکم سرپرستی رابطه‌ی بین کودک با خانواده‌اش پابرجاست و خللی در آن ایجاد نمی‌شود.
۷) عدم ارث بردن فرزندخوانده از سرپرست
قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست برای جبران این موضوع که فرزندخوانده از سرپرست ارث نمی‌برد، همانطور که ذکر شد، به نام زدن بخشی از اموال سرپرست را واجب کرده است تا از هرگونه سوءاستفاده جلوگیری شود.
