زمانی که فردی فوت می‌شود، حق دخل و تصرف در اموال فرد متوفی و استفاده از آنها به هر نحو (چه فروش و چه اجاره) متوقف می‌شود. پس از پرداخت هزینه‌های کفن و دفن و همچنین بدهی‌ها، باقی مانده اموال بین وراث تقسیم خواهد شد. اما این تقسیم اموال منوط به این است که سهم هر شخص مشخص شود. برای تعیین سهم هر شخص باید ابتدا برای صدور گواهی انحصار وراثت درخواست داده شود تا وراث و میزان سهم هر شخص مشخص شود. مرجعی که صلاحیت صدور گواهی انحصار وراثت را دارد (در حال حاضر شورای حل اختلاف)، با بررسی وصیتنامه رسمی (در صورت وجود) و در صورتی که وصیتنامه رسمی وجود نداشته باشد طبق قانون میزان سهم هر یک از وراث را در این گواهی مشخص می‌نماید. وراث بدون وجود این گواهی نمیتوانند اقدامی جهت تقسیم اموال متوفی کنند. لذا اولین قدم پیش از تقسیم اموال باقی مانده از فرد متوفی درخواست گواهی انحصار وراثت است.
گواهی انحصار وراثت چیست؟
پیش از شروع، لازم است ابتدا تعریفی از اصطلاح انحصار ورثه ارائه داده شود. انحصار ورثه در واقع به معنی تعیین میزان سهم هر یک از وراث از اموال باقی مانده ار فرد فوت شده است. در واقع، در عین حال که نسبت هر یک از وراث با فرد فوت شده مشخص می‌شود، به دنبال همین نسبت میزان سهم هر کس هم مشخص می‌شود. برای مثال، گفته می‌شود که احد مثالی فرزند متوفی به شماره شناسنامه 1، اکبر مثالی فرزند متوفی به شماره شناسنامه 2 و زهرا مثالوند همسر متوفی به شماره شناسنامه 3 از وارثان فرد فوت شده هستند و در نهایت اگر وصیت نامه رسمی ارائه شده باشد طبق آن وصیتنامه و اگر نه طبق قانون سهم وراث یعنی یک هشتم اموال برای همسر و سهم پسران به اندازه 2 برابر سهم دختران فرد فوت شده تعیین می‌شود.
مراحل درخواست گواهی انحصار وراثت چیست؟
هر یک از افرادی که به نحوی از فرد فوت شده نفع می‌برند، می‌توانند برای صدور گواهی انحصار وراثت اقدام نماید. بنابراین، وراث مانند همسر یا فرزندان، فردی به نفع او وصیت شده (موصی له)، طلبکاران متوفی و حتی طلبکاران وراث یا هر کسی که این اموال به نوعی به او به عنوان وارث قابل انتقال باشد، می‌توانند برای صدور گواهی انحصار وراثت درخواست دهند. (ماده 360 تا 365 قانون امور حسبی).
مرحله یک : گواهی انحصار وراثت را از کجا بگیریم؟
اولین قدم برای دریافت گواهی انحصار وراثت، این است که به شورای حل اختلاف شهری که فرد متوفی در آنجا سکونت داشته است مراجعه شود. اگر فردی در ایران زندگی نمی‌کرده هم شورای حل اختلاف آخرین محل سکونت فرد فوت شده در ایران، صالح به رسیدگی و صدور گواهی انحصار وراثت است. (ماده 163 و 165 قانون امور حسبی). سپس فرم مخصوص انحصار وراثت باید به صورت کامل و با ذکر مشخصات کامل وراث و نسبتی که با فرد فوت شده دارند در فرم نوشته شود.
نکته: این فرم باید با نهایت دقت پر شود؛ چراکه اگر نام کسی که به طور قانونی حق ارث بردن از متوفی را دارد در این فرم ذکر نشود، این فرد می‌تواند از فردی که درخواست گواهی انحصار وراثت را داده است، به جرم کلاهبرداری شکایت کند.
مرحله دو : رجوع به دفتر اسناد رسمی برای تهیه استشهادیه
مرحله بعد تهیه استشهادیه در دفتراسنادرسمی است. بدین صورت که فرم انحصار ورثه باید به همراه اصل و کپی شناسنامه فرد فوت شده و همچنین اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی وراث به همراه گواهی فوت در دفتر اسناد رسمی تحویل و 3 یا بیش از 3 شاهد با امضای برگه استشهادیه گواهی دهند که این افراد به عنوان وراث فرد فوت شده در تاریخ فوت هستند.
نکته : در صورت عدم همکاری سایر وراث برای انحصار وراثت چه باید کرد
پاسخ به این نکته: تهیه استشهادیه تنها در صورتی ضرورت دارد که یک یا عده ای از وراث در انجام مراحل درخواست صدور گواهی انحصار وراثت همکاری نمی‌کنند. لذا فردی که درخواست صدور گواهی انحصار وراثت را دارد، می‌تواند از استشهادیه برای اثبات تعداد وراث در زمان فوت متوفی استفاده نماید.
مرحله سوم: پرداخت مالیات بر ارث
پرداخت مالیات بر ارث مرحله سوم از گرفتن گواهی حصر وراثت است. وراث فرد فوت شده از زمان فوت 6 ماه مهلت دارند تا با دریافت اظهارنامه مالیاتی، مالیات اموال فرد فوت شده را پرداخت و رسید آن را دریافت نمایند. اظهارنامه مالیاتی در واقع لیستی از اموال فرد فوت شده، ارزش یا بهای اموال در زمان فوت، بدهی‌ها و همچنین مطالبات وی می‌باشد. بر اساس این موارد، مالیاتی که باید در قبال اموال باقی مانده از فرد فوت شده پرداخت شود در اظهارنامه مالیاتی مشخص می‌شود.
در پایان، فرم مخصوص انحصار وراثت، استشهادیه (در صورت لزوم)، گواهی فوت، کپی برابر اصل شناسنامه فرد فوت شده و وراث، کپی برابر اصل سند ازدواج فرد فوت شده و دادخواست صدور گواهی انحصار وراثت به شورای حل اختلاف تحویل داده می‌شود.
مرحله چهارم: انتشار آگهی حصر وراثت در روزنامه
شورای حل اختلاف بعد از آنکه این مدارک را دریافت کرد، اطلاعیه انحصار وراثت را یک بار در روزنامه کثیرالانتشار منتشر می‌کند. هزینه این کار بر عهده فردی است که درخواست صدور گواهی انحصار وراثت را داده است. اگر هم در روزنامه کثیرالانتشار وجود نداشته باشد، این آگهی در معابر عمومی نصب می‌شود. در صورتی که پس از یک ماه از انتشار آگهی، کسی به این موضوع مبنی بر ذینفع بودن از اموال باقی مانده از متوفی اعتراض نکند، شورای حل اختلاف گواهی انحصار وراثت را با مهر و امضای قاضی شورای حل اخلاف صادر می‌کند. اگر کسی اعتراض کند، شورا جلسه رسیدگی تشکیل می‌دهد. اگر هم وراث به واسطه انتشار آگهی مشخص شوند، دیگر نیازی به انتشار مجدد گواهی در روزنامه کثیرالانتشار یا نصب در معابر عمومی نیست (ماده 365 قانون امور حسبی).
نکته: اگر ارزش مالی که از متوفی باقی مانده باشد، کمتر از 1 میلیون تومان باشد، شورای حل اختلاف بدون انتشار آگهی، گواهی انحصار وراثت را صادر می‌نماید (ماده 364 قانون امور حسبی). در صورت انتشار آگهی میزان اموال گواهی حصر وراثت نامحدود است.
مهلت ارایه وصیت نامه متوفی (در صورت وجود)
از زمان انتشار آگهی، تا 3 ماه فرصت است تا وصیتنامه فرد متوفی تحویل داده شود و بعد از این 3 ماه این کار غیرممکن است و اگر وصیت‌نامه‌ای ارائه گردد، دیگر اعتبار ندارد. اگر وصیتنامه رسمی ارائه گردد، شورای حل اختلاف طبق آن وصیتنامه و اگر وصیتنامه غیر رسمی باشد، طبق قانون سهم هر یک از وراث را مشخص می‌نماید.
وراث بعد از دریافت گواهی انحصار وراثت می‌توانند با توجه به شریک شدن در اموال فرد فوت شده (به صورت مشاع) نسبت به فروش یا استفاده از اموال مانند اجاره دادن ملک، با رضایت همگی اقدام نمایند. در صورتی هم که اختلاف بر سر تقسیم اموال وجود داشته باشد، باید دادخواست تقسیم ماترک (یعنی مالی که از فرد فوت شده باقی مانده است) به دادگاه ارائه داده شود.
جریمه دیرکرد انحصار وراثت
نکته: لازم به ذکر است که در صورت تاخیر در اخذ گواهی انحصار وراثت، اداره دارایی جریمه‌ای تعیین می‌کند که باید پرداخت شود.
عدم تغییر نسبت تقسیم اموال متوفی با گذشت زمان
نکته: اگر گواهی انحصار وراثت دریافت شود ولی تا سال‌ها برای تقسیم ماترک اقدامی نشود و اموال تقسیم نشوند، حتی با وجود تغییر قوانین اموال طبق همان گواهی انحصار وراثت تقسیم خواهد شد. یعنی قوانین جدید در زمان تقسیم اعمال نخواهد شد، بلکه همان قانونی زمان صدور گواهی انحصار وراثت و آنچه که در گواهی ذکر شده است عملی خواهد بود (به این اصل عطف به ماسبق نشدن قوانین می گویند. بدین معنی که قوانین به اموری اعمال می‌شوند که از زمان اجرای قانون به بعد رخ داده باشند).
گم شدن گواهی انحصار وراثت
اگر گواهی انحصار وراثت به هر دلیل مفقود شد هر یک از ورثه یا ذینفعان می تواند با مراجعه به شعبه شورای حل اختلاف که گواهی حصر وراثت در آنجا صادر شده است نسبت به دریافت کپی برابر اصل گواهی اقدام کند.
