هنگامی که عقد ازدواج با رعایت تمامی قواعد و ضوابط قانونی میان زن و مرد تنظیم می‌شود، حقوق و تکالیف متفاوتی برای هریک از آنها به وجود می‌آید که یکی از مهم‌ترین تکالیف قانونی مرد پرداخت نفقه می‌باشد. بر این اساس در صورتی که عقد ازدواج به صورت دائم بسته شود، مرد وظیفه دارد هزینه زندگی همسر و فرزندان خود را تأمین کند اما اگر عقد نکاح به صورت موقت بسته شده باشد، زن هیچ حقی در خصوص نفقه نخواهد داشت مگر اینکه در عقد شرط کرده باشند که مرد هزینه زندگی همسر خود را بپردازد یا اینکه عقد موقت به گونه‌ای بسته شود که قصد هر دو طرف بر پرداخت این هزینه‌ها توسط مرد باشد. پرداخت هزینه‌های زندگی بر عهده‌ی مرد است اما دقیقاً پرداخت کدام هزینه‌ها بر عهده‌ی او می‌باشد؟ قانون‌گذار در ماده‌ی ۱۱۰۷ قانون مدنی تعریف نفقه را ذکر نموده و در این راستا، به تأمین هزینه‌های مربوط به مسکن، خوراک، پوشاک، اثاث خانه و هزینه‌های بهداشتی و درمانی به عنوان مهم‌ترین هزینه‌هایی که تأمین آنها بر عهده‌ی مرد می‌باشد، اشاره کرده‌است. در این نوشتار ویژگی‌های نفقه‌ی زن و هم‌چنین راه‌کاری که قانون‌گذار برای زمان عدم پرداخت نفقه توسط همسر برای او در نظر گرفته‌است، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
ویژگی‌های نفقه‌ی زن
مرد علاوه بر هزینه‌های زندگی همسر خود، وظیفه تأمین هزینه‌های اقارب یا خویشاوندان نَسَبی خود را نیز بر عهده دارد. مقصود از اقارب نیز فرزندان و پدر و مادر او می‌باشد. آن‌چه اهمیت دارد این است که تکلیف او در مورد پرداخت نفقه‌ی همسر خویش متفاوت از تکلیفی است که او در مورد سایر خویشاوندان خود دارد؛ یعنی این تکلیف دارای ویژگی‌های خاص و ویژه‌ای است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
۱. نفقه زن بر نفقه خویشاوندان دیگر تقدم دارد؛ یعنی اگر کسی به اندازه کافی توانایی مالی نداشته باشد که بتواند هم نفقه همسر و هم دیون و بدهی‌های دیگر خود را بپردازد، در این حالت باید از میزان دارایی‌های موجود خود ابتدا نفقه همسر خود را پرداخت نموده و سپس دیون(بدهی) خود را به طلبکارانش پرداخت کند.
۲. زن می‌تواند نفقه گذشته خود را هم از همسرش مطالبه کند؛ یعنی اگر شوهر از چند سال گذشته نفقه همسر خود را نپرداخته‌است، زن می‌تواند علاوه بر ملزم کردن او به پرداخت نفقه آینده، نفقه چند سال گذشته را هم از او مطالبه کند. این در حالی است که اقارب یعنی پدر، مادر و فرزندان صرفاً نفقه‌ی آینده خود را می‌توانند مطالبه نمایند و در مورد آن‌چه گذشته نمی‌توانند ادعایی داشته باشند.
۳. پرداخت نفقه‌ی زن در هر صورت برای مرد واجب است و این موضوع ارتباطی به فقیر یا ثروتمند بودن زن ندارد؛ یعنی خواه زن شاغل باشد و خواه نباشد، مرد در هر صورت موظف به پرداخت نفقه او خواهد بود.
۴. فقیر یا ثروتمند بودن مرد نیز تأثیری در انجام این وظیفه‌ی قانونی ندارد؛ یعنی خواه مرد فقیر باشد و خواه ثروتمند مکلف است که هزینه‌ی زندگی همسر خود را تأمین کند.
۵. در پرداخت نفقه زن برای تشخیص میزان نفقه، وضعیت اقتصادی زن(زوجه) ملاک می‌باشد و در این خصوص بایستی شرایط او مورد توجه قرار گیرد؛ یعنی اگر چنانچه زن از خانواده ثروتمند و متمکنی باشد، شوهر باید متناسب با این شرایط و با توجه به شأن اجتماعی و خانوادگی او نیازهای وی را تأمین کند.
۶. پرداخت نفقه زن، تکلیفی‌است که قانون‌گذار به صورت یک‌جانبه برای مرد در نظر گرفته‌است؛ یعنی زن مکلف به پرداخت نفقه به شوهر خود نمی‌باشد.
عمل کردن به وظایف زناشویی توسط زن؛ شرط واجب شدن پرداخت نفقه
زوجه(زن) برای اینکه مستحق نفقه باشد و بتواند در مورد آن ادعایی را مطرح کند، بایستی به وظایف زناشویی خود عمل نماید که اصطلاحاً به آن تمکین گفته می‌شود. بر این اساس مطابق ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی اگر او بدون هیچ مانع مشروعی به وظایف زناشویی خود در برابر همسرش عمل نکند، ناشزه بوده و در نتیجه مستحق نفقه نخواهد بود. منظور قانون‌گذار این است که اگر زن براساس یک دلیل مشروع به وظایف خود عمل نکند، باز هم مستحق نفقه خواهد بود. برای مثال یکی از وظایف زن این است که در منزلی سکونت کند که همسرش برای او در نظر گرفته‌است و اگر چنانچه منزل همسر خود را ترک کند و به خانه‌ی پدری برود، گفته می‌شود که او ناشزه است. در این حالت با توجه به اینکه زن ناشزه است، مستحق نفقه نخواهد بود. اما گاهی سکونت در منزل همسر برای زن دشوار می‌شود؛ به گونه‌ای که اگر به این سکونت ادامه دهد، ممکن است جان او به خطر بیفتد. بهترین نمونه برای چنین موضوعی، حالتی است که همسرش بداخلاق بوده و او را کتک بزند. در چنین مواردی اگر زن برای حفظ جان خود از منزل مشترک خود خارج شده و به منزل پدرش برود، شوهر نمی‌تواند با استناد به اینکه او ناشزه است، نفقه‌اش را نپردازد. به عبارت بهتر در چنین مواردی اگرچه زن ناشزه‌است اما با این حال باز هم مستحق نفقه می‌باشد.
عدم پرداخت نفقه از جانب شوهر
با توجه به اینکه قانون‌گذار مرد را به مکلف به پرداخت هزینه‌های زندگی همسر خود نموده‌است، حال باید دید که در صورت عدم انجام چنین تکلیفی زن چه اقدامی می‌تواند انجام دهد. قانون مدنی در ماده‌ی ۱۱۱۱ حکم این موضوع را مشخص کرده‌است که براساس آن در صورتی که شوهر نفقه را نپردازد یا اینکه توانایی مالی برای پرداخت نفقه نداشته باشد، زن می‌تواند به دادگاه مراجعه نموده و از دادگاه بخواهد که همسرش را به پرداخت نفقه محکوم نماید. اگر چنانچه نتوان از طریق دادگاه شوهر را ملزم به پرداخت نفقه نمود، زن می‌تواند برای طلاق به دادگاه مراجعه نماید تا دادگاه شوهر او را ملزم کند که همسرش را طلاق دهد.
