مجازات اصلی همان مجازاتی است که قانون‌گذار به‌صورت خاص برای هر جرم در نظر گرفته است. همه‌ی جرایم مجازات اصلی دارند و نمی‌توان جرمی را یافت که قانون‌گذار برای آن مجازات اصلی در نظر نگرفته باشد.
مجازات تکمیلی مجازاتی است که دادگاه علاوه بر مجازات اصلی و برای تکمیل آن تعیین می‌کند.
مجازات تبعی مجازاتی است که به‌محض صدور حکم محکومیت و بدون نیاز به تصریح از طرف دادگاه، قهراً(اجباراً) و به صورت خودکار بر شخص محکوم اِعمال شده و موجب محرومیت او از حقوق اجتماعی می‌گردد.
محکومیت به چه مجازات‌هایی موجب محرومیت از حقوق اجتماعی می‌شود؟
محکومیت به تمامی مجازات‌ها موجب اِعمال مجازات تبعی بر مجرم نمی‌شود. بلکه صرفاً مجازات‌هایی که در ماده‌ی ۲۶ قانون مجازات اسلامی ذکر شده، باعث محروم شدن محکوم برای دوره زمانی مشخص از حقوق اجتماعی می‌شوند. مطابق این ماده در صورت محکومیت به مجازات‌های زیر شخص محکوم در طول مدت زمان تعیین شده از حقوق اجتماعی خود محروم می‌گردد:
الف- اگر مجرم به مجازات‌های سالب حیات (مانند قصاص و اعدام) و حبس ابد محکوم گردد، از زمان توقف اجرای حکم اصلی، به‌مدت هفت سال از حقوق اجتماعی محروم می‌شود.
ب- اگر مجرم به قطع عضو، قصاص عضو (در صورتی که دیه جنایت واردشده بیش از نصف دیه‌ی بزه‌دیده باشد)، نفی بلد و حبس بیش از پنج سال محکوم گردد، از زمان اجرای حکم به مدت سه سال از حقوق اجتماعی محروم می‌شود.
پ- اگر مجرم به شلاق حدی (از ۷۵ تا ۱۰۰ ضربه)، قصاص عضو (در صورتی که دیه جنایت وارد شده نصف یا کمتر از نصف دیه‌ی کامل بزه‌دیده باشد) و حبس بیش از دو سال تا پنج سال محکوم گردد، از زمان اجرای حکم به مدت دو سال از حقوق اجتماعی محروم می‌شود.
مجازات تبعی موجب محرومیت شخص از کدام حقوق اجتماعی می‌شود؟
حقوق اجتماعی که مجرم به‌عنوان مجازات تبعی از آن‌ها محروم می‌شود، به شرح زیر است:
الف. داوطلب شدن در انتخابات ریاست‌جمهوری، مجلس خبرگان، مجلس شورای اسلامی و شوراهای اسلامی شهر و روستا
ب. عضویت در شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام یا هیأت دولت و تصدی معاونت رئیس‌جمهور
پ. تصدی ریاست قوه قضاییه، دادستانی کل کشور، ریاست دیوان عالی کشور و ریاست دیوان عدالت اداری
ت. انتخاب شدن یا عضویت در انجمن‌ها، شوراها، احزاب و جمعیت‌ها به‌موجب قانون یا با رأی مردم
ث. عضویت در هیأت‌های منصفه و امناء و شوراهای حل اختلاف
ج. اشتغال به‌عنوان مدیر مسئول یا سردبیر رسانه‌های گروهی
چ. استخدام و اشتغال در کلیه دستگاه‌های حکومتی اعم از قوای سه‌گانه و سازمان‌ها و شرکت‌های وابسته به آن‌ها، صدا و سیما، نیروهای مسلح و سایر نهادهای تحت نظر رهبری، شهرداری‌ها و مؤسسات مأمور به خدمات عمومی
ح. اشتغال به‌عنوان وکیل دادگستری و تصدی دفاتر ثبت اسناد رسمی و ازدواج و طلاق و دفتریاری
خ. انتخاب شدن به سمت قیم، امین، متولی، ناظر یا متصدی موقوفات عام
د. انتخاب شدن به سمت داوری یا کارشناسی در مراجع رسمی
ذ. استفاده از نشان‌های دولتی و عناوین افتخاری
ر. تأسیس، اداره یا عضویت در هیأت مدیره شرکت‌های دولتی، تعاونی و خصوصی یا ثبت‌نام تجارتی یا مؤسسه آموزشی، پژوهشی، فرهنگی و علمی
چند نکته‌ی مهم در خصوص مجازات تبعی
۱. فقط مجازات‌های مندرج در ماده ۲۵ ق.م.ا. دارای مجازات تبعی است و محکومیت به سایر مجازات‌ها موجب سوء پیشینه و محرومیت از حقوق اجتماعی نخواهد شد. حال اگر محکومیتی همراه با مجازات تبعی باشد، به آن «محکومیت مؤثر کیفری» گفته می‌شود.
۲. در زمان‌های ذکرشده در ماده ۲۵ ق.م.ا. (یعنی ۷، ۳ و ۲ سال که شخص در طی آن از حقوق اجتماعی خود محروم می‌گردد)، محکومیت شخص در پیشینه‌ی کیفری او ثبت می‌شود و در گواهی‌های صادره از مراجع قضایی نیز درج می‌گردد. به عبارت بهتر، شخص دارای سوء پیشینه می‌شود که بر اموری هم‌چون وضعیت استخدامی شخص اثرگذار است. پس از گذشت این دوره زمانی، محکومیت از پرونده‌ی کیفری شخص حذف می‌شود و با این اقدام سوء پییشنه‌‌ی محکوم از بین می‌رود و محرومیت از حقوق اجتماعی نیز خاتمه می‌یابد که به آن اعاده ی حیثیت گفته می‌شود. البته از حقوق مندرج در بندهای الف، ب و پ ماده ۲۶ به طور دائمی محروم خواهد شد.
۳. اگر پس از صدور حکم قطعی، به هر دلیل مجازات اجرا نشود، محکوم‌هم‌چنان از حقوق اجتماعی محروم خواهد بود. در مواردی نیز که اجرای مجازات اصلی به یکی از علل قانونی مانند عفو و آزادی مشروط متوقف شود، مجازات تبعی بعد از عفو و اتمام مدت آزادی مشروط، آغاز می‌شود.
۴. اگر جرم قابل گذشت باشد و شاکی خصوصی بعد از صدور حکم قطعی گذشت نماید، اجرای مجازات موقوف می‌شود و اثر تبعی آن نیز رفع می‌شود.
