حق حبس عبارت است که هر یک از طرفین می تواند در صورت عدم انجام تعهد از جانب معامل مقابل از تسلیم مبیع یا ثمن خوداری نماید .مهر ممکن است حال یا مدت دار باشد.اگر مهر حال باشد زوجه می تواند بلافاصله بعد از عقد آن را مطالبه کند و زوج نیز موظف به پرداخت فوری آن است .در صورت ممانعت مرد از تادیه مهریه زن می تواند از تمکین و ایفای وظایف خود که در قبال شوهر خویش دارد (تمکین خاص) امتناع نماید.
در این صورت شوهر نمی تواند پرداخت مهر را موکول به تمکین نماید و حق حبس ندارد بنابراین زن طیق ماده 1085 قانون مدنی از حبس حق امتناع (زوجه) از تمکین به زوج تا وصول و دریافت مهریه حال خویش برخوردار است و این امتناع زن از ایفا،وظایف زوجیت در اثر حق حبس از موارد نشوز (عدم تمیکن بدون مانع شرعی)نبوده و مسقط حق نفقه وی نیز خواهد بود.
بدین ترتیب حق حبس تضمین و ضمانت مناسبی برای بازپرداخت مهریه توسط مرد و وصول آن زن بوده،لکن اعسار شوهر مانع از استفاده زن از حق مزبور نمیباشد. ضمنا در نکاحی که مهر در آن تعیین نشده یا عدم مهر در آن شرط شده باشد برای زن حق حبس نیست. شایان ذکر است تمکین ارادی زن به شوهر و عدم اعمال حق حبس به ترتیب فوق توسط وی سبب سقوط حق مزبور می شود.
بدین معنا که هر گاه زن از حق حبس او ساقط می گردد و دیگر نمیتواند به استناد حق حبس از ایفای وظایف زناشویی تا گرفتن مهر امتناع نماید مانند روابط زوجین در ایام پس از عقد و نامزدی به اشکال مختلف از قبیل مسافرت مشترک، حضور در منزل شخصی یا ثالث (منزل مشترک و محل اقامت زوجین) و…. که نشان از تمکین ارادی زن (زوجه) دارد.
ضمن آنکه در چنین حالتی به جهت عدم تادیه نفقه از سوی مرد به علت عدم تمکین همسر وی مسئولیتی نیز متوجه او نمی باشد.
علاوه بر این در صورت وعده دار (موجل) بودن مهر حق حبس برای زن متصور نبوده و نمیتواند به بهانه آن از تمکین به همسر خود خودداری کند زیرا وی با قبول اجل و مدت برای مهر به هنگام عقد نکاح در واقع حق استفاده از امتناع را از خویش سلب نموده و موجبی برای ثبوت و تحقق مجدد آن وجود ندارد .
همچنین در صورتی که مهر بطور اقساطی باشد زوجه نمیتوانهد از تمکین به همسر خود به علت حق حبس خودداری نماید و چنانچه زوج نیز در بعضی از اقساط در رعایت مدت ها ی تعیین شده تخلف ورزد زوجه نمیتواند پس از آنکه قبلا تمکین نموده از انجام وظایف زناشویی خویش به جهت حق حبس استنکاف کند.
بنابراین حق حبس زوجه از حقوق اختصاصی وی در نکاح برابر قانون مدنی بوده و مادامی که مهریه اش از سوی زوج پرداخت نشده باشد می تواند از تمکین به وی خودداری کند.
حق حبس ناظر به حق امتناع زوجه از ایفای تمکین به زوج (شوهر ) به تجویز ماده مزبور است.این ماده جنبه خصوصی عقد نکاح و نقشی را که مهر در عقد نکاح ایفا می کند روشن می سازد.قانون گذار در وضع این ماده از قانون مدنی در بیان حق حبس زن مانند مورد بیع از فقه امامیه پیروی کرده است. این حق برای زن اعم از آنکه شوهر غنی باشد یا فقیر شامل می شود.
تاثیر اعسار زوج در حق حبس زوجه
اعسار از ریشه عسر از نظر لغوی به معنای تنگدستی و ناتوانی مالی عدم قدرت بر ادان دیون یا ناتوانی حقوق مالی است که بر دمه کسی ثابت است.این واژه در فقه و حقوق نیز با همین معنا به کار می رود.
از انجا که نکاح مستلزم برخی از امور مالی می باشد ممکن است این سوال مطرح شود که آیا قدرت مالی و توانگری خواستار یا شوهر در زمان ازدواج شرط است؟ در پاسخ به این پرسش دو نظریه بیان شده است:
- الف) برخی از صاحب نظران قدرت مالی شوهر را شرط می دانند و برای اثبات دیدگاه خویش به آیاتی از کلام الله مجید و روایاتی از معصومین استناد کرده اند :…و آنهایی که توانایی ازدواج و زنان آزاد پاکدامن را ندارید می توانید با زنان پاکدامن از بردگانی که در اختیار دارید ازدواج کنید(سوره نساء ایه 25) در همین ارتباط امام صادق (ع) در تعریف مفهوم کفو در انتخاب همسر می فرماید: همتا کسی است که پاکدامن و توانمند باشد.
- ب) عموم فقها بر این باورند که قدرت مالی شرط همتایی نیست مردان و زنان بی همسر و نیز غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را همسر دید اگر فقیر و تنگدست باشند خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز می کند یا در آیه 6 از سوره انشراح تاکید دارد به یقین با هر سختی آسانی است .
در جریان تزویج زلفا و جوبیر توسط حضرت رسول اکرم (ص) برجسته ترین مصداق و برازنده ترین شایستگی همانا دین و اخلاف نیکو مورد توجهقرار می گیرد و با تمرکز در دیدگاه های مطرح در حوزه اعسار و اجتماع آن با مفهوم همتایی در همسر گزینی از سوی دیگر مشاهده می کنیم که اکثریت فقها هنگام بحث از حق حبس برای زوجه و اینکه اعسار مرد تاثیری در استفاده از حق حبس برای زن دارد یا خیر با قاطعیت اظهار می کنند که اعسار مرد مانع استفاده از حق حبس برای زن نمیباشد.
به این ترتیب تا زمان بقای اعسار زوج حق حبس زوجه به قوت خود باقی می باشد در همین ارتباط دیدگاه فقها و مراجع نیز قابل مطالعه است.
- آیت الله بهجت : اگر زمان مشخصی برای گرفتن بمهریه در بین نبوده است این حق تا گرفتن مهریه به قوت خود باقی است و زن تا پرداخت تمام مهریه حق مطالبهجهت تمکین را دارد هر جند مرد معسر باشد لکن حق ندارد در غیر تمکین از زوج اطاعت نداشته باشد مثلا منزل خانواده پدری اش بماند .
- آیت الله صانعی : در صورتی که مهر مدت دار نباشد زوجه می تواند تا قبل از اخذ مهر تمکین ننماید و معسر بودن زوج اثری در این حکم ندارد و کما اینکه فرق بین تمکین بضع و غیر بضع نمی باشد.
- آیت الله نوری همدانی : زن بعد از عقد نکاح می تواند در دفعه اول قبل از آمیزش جنسی و سایر استمتاعات امتناع کند.
- آیت الله وحید خراسانی : اگر موقع خواندن عقد دائم برای دادن مهر مدتی تعیین نکرده باشند زن می تواند پیش از گرفتن مهر از نزدیکی شوهر جلوگیری کند چه شوهر توانایی دادن مهر را داشته باشد و چه نداشته باشد .
- آیت الله منتظری : زن حق حبس دارد چه شوهر معسر باشد چه نباشد.
- آیت الله سبحانی : در فرض معسر بودن زوج نیز زوجه حق عدم تمکین دارد.
