گاهی با وجود این‌که شخصی مرتکب جرم شده است، قانون اجازه‌ی تعقیب و مجازات متهم را نمی‌دهد. به عوامل مانع تعقیب متهم، عوامل رافع مسئولیت گفته می‌شود که عبارتند از: اکراه، اضطرار، اجبار، مستی، جنون و صغیر بودن. در این نوشتار به بررسی عامل اکراه با روی‌کرد ویژه به اکراه در قتل می‌پردازیم.
مفهوم اکراه
اکراه به این معناست که شخصی دیگری را از طریق فشارهای روحی و روانی در موقعیتی قرار دهد که مجبور شود بین ارتکاب جرم و از دست دادن یکی از امور با اهمیت زندگی (مانند جان و مال خود یا نزدیکانش) فقط یک مورد را انتخاب کند؛ به‌نحوی که اگر مرتکب جرم نشود، جان یا مال یا ناموس خود یا عزیزانش مورد تعرض قرار گیرد. در این مورد قانون مرتکب جرم را سزاوار مجازات نمی‌داند و مجازات فاعل جرم را بر اکراه‌کننده تحمیل می‌نماید. (ماده ۱۵۱ قانون مجازات اسلامی)
اکراه در قتل
تصور کنید که آقای الف که به‌اتهام کشتن شخص ب دستگیر شده، در دفاعیات خود ادعا کند که آقای ج او را وادار به این اقدام نموده است؛ و با شهادت شهود و سایر ادله اثبات شود که آقای ج چندین مرتبه الف را تهدید کرده که اگر ب را به قتل نرساند، فرزندش را می‌کشد و یا خانه‌اش را به آتش می‌کشد. می‌دانیم طبق قانون هر کس شخص دیگری را عمداً به قتل برساند به قصاص نفس محکوم می‌شود. (البته در صورت توافق با اولیای دم می‌توان قصاص نفس را به دیه تبدیل کرد. در این حالت متهم علاوه بر پرداخت دیه به ۳ تا ۱۰ سال حبس محکوم می‌گردد.) حال به نظر شما مسئولیت متهم به قتل (آقای الف) و اکراه‌کننده به قتل (آقای ج) چیست؟ برای دانستن پاسخ این سؤال، ابتدا باید شرایط کلی تحقق اکراه را بدانیم و سپس به بررسی اکراه در قتل بپردازیم.
شرایط کلی تحقق اکراه
همان‌طور که گفته شد، هرگاه فردی با تهدید جانی یا مالی، شخصی را وادار به عملی کند که به آن رضایت ندارد، اکراه محقق می‌شود. البته نباید پنداشت که هر تهدیدی رافع مسئولیت است. بلکه تهدیدی اکراه محسوب می‌شود که غیر قانونی، غیر قابل تحمل، غیر قابل اجتناب، غیر قابل دفع، احتمالی و قریب‌الوقوع باشد. به عنوان مثال اگر شخصی متهم را تهدید کند که او را از طریق امور ماوراءالطبیعه طلسم می‌کند یا تهدید کند که او را با دست خفه می‌کند، در حالی که چنین قدرت بدنی ندارد، چنین تهدیدی اکراه محسوب نمی‌شود و متهم نمی‌تواند برای دفاع از خود بدان استناد کند.
ملاک تشخیص قابل تحمل بودن یا نبودن تهدید، خود فرد است. به این معنا که لازم نیست تهدید برای همه‌ی افراد غیر قابل تحمل باشد، بلکه کافی است ثابت شود که تهدید برای آن فرد قابل تحمل نبوده است.
قتل عمد، استثنایی بر قاعده کلی اکراه
قاعده¬ای که درباره‌ی اکراه بیان شد، در همه جرائم جاری است، به‌استثنای قتل عمد. در قتل عمد به‌دلیل حرمت خون انسان، مسئولیت جرم قتل با قاتل است، هرچند که به‌علت اکراه از سوی شخص دیگری مرتکب جرم قتل شده باشد. (ماده ۳۷۵ قانون مجازات اسلامی) اما در مورد صدمات کمتر از قتل، اکراه طبق قاعده‌ی کلّی، رافع مسئولیت مرتکب است. بنابراین اگر فرد مضروب زنده بماند، مسئولیت جزایی بر عهده اکراه‌کننده است، نه مرتکب عمل. (ماده ۳۷۹ ق.م.ا.)
حالات مختلف اکراه در قتل عمد
در ادامه حالات مختلف اکراه در قتل عمد را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم:
۱- هرگاه مرتکب قتل، شخص عاقل و بالغی باشد، قاتل به قصاص نفس و اکراه‌کننده به حبس ابد محکوم می‌شود. (ماده ۳۷۵ ق.م.ا.)
۲- هرگاه اکراه‌شونده (قاتل) طفل غیرممیز یا مجنون باشد، فقط اکراه‌کننده قصاص می‌شود. (تبصره ۱ ماده ۳۷۵ ق.م.ا.) در این حالت، دیوانه و کودک غیرممیز که فاقد قوه‌ی ادراک و تشخیص است، مانند ابزاری برای ارتکاب جرم مورد استفاده قرار گرفته و مسئولیتی ندارند.
۳- هرگاه اکراه‌شونده طفل ممیز (یعنی کودکِ دارای قوه‌ی ادراک و تشخیص) باشد، پرداخت دیه مقتول بر عهده‌ی عاقله‌ی قاتل است و اکراه‌کننده نیز به حبس ابد محکوم می‌شود. (تبصره ۲ ماده ۳۷۵ ق.م.ا.)
وضعیت مرتکب جرم مسئولیت مرتکب مسئولیت اکراه‌کننده
شخص عاقل و بالغ قصاص نفس حبس ابد
شخض مجنون و صغیر غیر ممیز فاقد مسئولیت قصاص نفس
شخص صغیر ممیز دیه بر عاقله حبس ابد
تاثیر اکراه در قتل شبه‌عمد
فرض کنید آقای الف شخصی را وادار می‌کند که به دیگری ضربه‌ای وارد کند و آن ضربه اتفاقا موجب مرگ او می‌شود. به‌عنوان مثال سیلی به او زده و در نتیجه پایش لیز خورده و سرش به جسم سختی برخورد کرده و سبب مرگ او می‌شود. این قتل غیرعمد است.
در مورد قتل غیرعمد، استناد به قاعده کلی اکراه برای معافیت مرتکب از مسئولیت امکان‌پذیر است و در نتیجه، پرداخت دیه مقتول بر عهده اکراه‌کننده است.
