ماده 351 قانون مجازات اسلامی در تعریف ولی دم بیان می کند که « ولی دم، همان ورثه مقتول است به جز زوج یا زوجه او که حق قصاص ندارد.» ولی دم صاحب حق قصاص نیز نامیده می شود. در هنگامی که قتل عمدی رخ می دهد و بحث قصاص به پیش کشیده می شود، اولیای دم باید نسبت به حق قصاص تصمیم گیری نمایند که این تصمیم می تواند گذشت از قصاص یا اجرای آن باشد. همانطور که در ماده فوق اشاره شده است اولیای دم ورثه مقتول هستند. یعنی هر کسی که در هنگام مرگ مقتول از او ارث می برد، جزو اولیای دم می باشد.
ولی دم در اسلام
ولی دم و احکام مرتبط با آن در قرآن کریم به‌ویژه در آیات مربوط به قصاص و دیه ذکر شده است. برخی از آیات مهم در این زمینه عبارتند از:
1-سوره بقره، آیه 178:”یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصاصُ فِی الْقَتْلی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَ الْأُنْثی بِالْأُنْثی فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخیهِ شَیْ‌ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَداءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسانٍ ذلِکَ تَخْفیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدی بَعْدَ ذلِکَ فَلَهُ عَذابٌ أَلیمٌ” “ای کسانی که ایمان آورده‌اید، برای شما در قتل‌ها قصاص مقرر شده است؛ آزاد در برابر آزاد، بنده در برابر بنده و زن در برابر زن. پس اگر کسی از جانب برادر دینی‌اش مورد بخشش قرار گیرد، باید با متانت پیروی کند و دیه را به نیکی بپردازد. این تخفیفی از جانب پروردگار شما و رحمتی است؛ پس کسی که بعد از این تعدی کند، برای او عذابی دردناک است.”
2-سوره مائده، آیه 45:”وَ کَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فی‌ها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ” “و در آن (تورات) بر آنان مقرر کردیم که جان در برابر جان، چشم در برابر چشم، بینی در برابر بینی، گوش در برابر گوش، دندان در برابر دندان، و برای زخم‌ها قصاص است. پس کسی که از آن صرف‌نظر کند، این صرف‌نظر کردن کفاره‌ای برای اوست؛ و هر که به آنچه خدا نازل کرده حکم نکند، آنان خود ستمگرانند.”
این آیات به وضوح به موضوع قصاص و حقوق ولی دم در صورت وقوع قتل اشاره می‌کنند و تأکید بر عدالت و رعایت حقوق اولیای دم دارند.
