در بحث تعارض ادلّه با دو اصطلاح مهم مواجه هستیم:

تعارض

تزاحم

منظور از تعارض وضع دو دلیلی است که از ابتدا یعنی زمان تشریع و قانونگذاری با یکدیگر ناسازگارهستند، چنانکه اگر حدیثی بگوید نماز جمعه واجب است و در حدیث دیگری آمده باشد که نماز جمعه حرام است این دو حدیث از ابتدا با یکدیگر در تعارض هستند. همچنین مطابق ماده ۲۰۰ قانون مدنی اشتباه موجب عدم نفوذ است و مطابق ماده ۳۵۳ همان قانون اشتباه باعث بطلان است. این دو ماده نیز با یکدیگر تعارض دارند.

 

مراد از تزاحُم (که از ریشه مزاحمت است) آن است که دو دلیل از ابتدا با یکدیگر تعارض نداشته و ناسازگار نمی باشند. در برخی از موارد نیز با یکدیگر جمع میشوند ولی گاه اتفاق می افتدکه اجرای هر دو ممکن نیست. چنانکه هرگاه وکیلی در یک روز و یک ساعت به دو دادگاه دعوت شود این امر از باب تعارض نیست، بلکه تزاحم است. همچنین است نسبت دو قاعده تسلیط و لاضرر. مطابق قاعده تسلیط (ماده ۳۰ قانون مدنی) مالک میتواند در ملک خود هر تصرفی بنماید و مطابق قاعده لاضرر (ماده ۱۳۲ قانون مدنی) مالک نباید در تصرفات خود به دیگری ضرر بزند. این دو قاعده ابتدائاً هیچ تعارضی بایکدیگر ندارند و در بسیاری از موارد هر دو را میتوان اجرا نمود. چنانکه اگر مالک در ملک خود تصرف کند و به هیچ کس ضرر نرساند هر دو قاعده اجرا شده است.تزاحم این دو قاعده جایی است که مالک در ملک خود تصرف میکند و به دیگری ضرر میزند. در این صورت مطابق قاعده تسلیط حق چنین کاری را دارد ولی مطابق قاعده لاضرر چنین حقی ندارد که تفصیل مطلب را باید به کتاب حقوقی مدنی واگذار نمود.

درجات آگاهی انسان نسبت به امور و به عبارتی دیگر حالات نفسانی انسان چهار قسم است.

حالت اول: قطع

 

قطع؛ که به آن علم و یقین نیز گفته می شود آن است که انسان امری را صد درصد بداند و یک درصد نیز احتمال مخالف آن را ندهد؛ چنانکه ما قطع داریم که مثلاً هم اکنون روز است یا شب.

 

حالت دوم: ظنّ

 

ظنّ، عبارت است از احتمال قوی که انسان نسبت به امری می دهد و درآن احتمال ضعیف و مخالف نیز وجود دارد. برای مثال هرگاه دوستی خبری به ما بدهد ظنّ پیدا میکنیم که او حقیقت را می گوید ولی احتمال ضعیفی هم وجود دارد که او خلاف حقیقت سخن گفته باشد.

 

حالت سوم: شک

 

شک؛ عبارت است از تساوی طرفین. به بیان دیگر درشک ما با دو یا چند احتمال مساوی مواجه هستیم که هیچ یک بر دیگری ترجیح ندارد؛ چنان که هرگاه بیگانه ای خبری به ما بدهد، احتمال آن که خبر مزبور صادق باشد و یا کاذب مساوی است زیرا ما از راستگویی او اطلاعی نداریم.

 

حالت چهارم: وهم

 

وهم، نقطه مقابل ظنّ است و آن احتمال ضعیف است. به دیگر سخن هرجا با دو احتمال مواجه باشیم که یکی ازآنها قوی و دیگری ضعیف باشد، احتمال قوی را ظنّ و احتمال ضعیف را وهم می گویند.

 

از مطالب بالا چنین نتیجه می شود که حالات چهار گانه فوق با اقسام دلالت لفظ بر معنا (نصّ، ظاهر، مجمَل، مؤول) ارتباط کامل دارد، بدین معنی که نصّ همواره مفید قطع است، ظاهر مفید ظنّ است، مجمَل مفید شک است و بالاخره مؤول مفیدِ وهم است.

 

باید توجه داشت قطع، همواره حجّت است، بدین معنی که هرگاه انسان نسبت به چیزی قطع داشته باشد باید به این قطع عمل کند و شارع نیز قطع را حجّت می داند ولی شک و وهم حجّت نیستند. درمورد ظنّ باید گفت: اصل، عدم حجیّت ظن است، زیرا ظنّ تنها احتمال قوی بوده و صددرصد نیست. ظنّ تنها در موارد خاص و استثنایی حجّت بوده که به آن موارد ظنّ خاص یا ظنّ معتبر گفته می شود، بدین معنی که هرگاه شارع در مورد خاصی ظنّ را تایید نماید، اصطلاحاً به آن ظنّ خاص و یا معتبر گفته می شود که بی گمان حجت است، از این جهت به این نوع ظن، ظنّ خاص گفته می شود که موارد آن خاص و محدود است و از این جهت به این ظن، ظن معتبر می گویند که شارع با تایید آن موجب اعتبار این ظن شده است.

 

به بیان روشن تر ظنّ که احتمال قوی و کمتر از صددرصد است هرگاه همراه با تایید شارع باشد کامل شده و در حکم قطع (صددرصد) قرار می گیرد. مثال بارز ظن معتبر قاعده ید است. چنان که می دانیم هرگاه شخصی متصّرف مالی باشد مطابق ماده ۳۵ قانون مدنی که مقرر می دارد:

 

«تصرّف به عنوان مالکیت؛ دلیل مالکیت است مگر این که خلاف آن ثابت شود» و نیز مطابق قاعده یدکه از قواعد مسلّم فقهی است باید حکم به مالکیت ذُوالیَد داد. تصرف ذُوالیَد تنها مفید ظنّ است وبه هیچ وجه ما را به قطع نمی رساند، ولی چون شارع این ظنّ را در حدیث:

 

 « لولا ذالک ما قام للمسلمین سوق؛ یعنی اگر قاعده ید نبود بازاری برای مسلمانان باقی نمی ماند»

فقهاء عامّه (اهل سنت) معتقدند ادلّه استنباط احکام شرع عبارت ند از:

قرآن

سنت

اجماع

قیاس

ادلّه استنباط احکامِ شرع، همان دلایل اجتهادی هستند. این ادلّه در فقه شیعه عبارتند از:

قرآن(کتاب)

سنت

اجماع

عقل

بنابر شرایط راوی که در بالا به آنها اشاره شد خبر واحد چهار قسم است:

خبر صحیح

خبر حَسَن

خبر مُوثَّق یا قوی

خبر ضعیف

 

 

خبر صحیح خبر واحدی است که رُوات آن همگی دارای تمام شرایط هفت گانه فوق باشند.

 

خبر حسن خبر واحدی است که روات آن همگی شیعه اثنی عشری بوده (ایمان) ولی برخی از آنها موثّق نمی باشند. به بیان دیگر در خبرحَسَن یکی از شرایط هفت گانه فوق (توثیق) در برخی از رُوات وجود ندارد.

 

خبر موثق یا قوی برعکس خبر حَسَن است. به این معنی که تمام رُوات آن موثّق هستند، ولی برخی از آنها فاقد وصف ایمان بوده و شیعه اثنی عشری نیستند.

 

خبر ضعیف، خبر واحدی است که رُوات آن یک یا چند شرایط از شرایط هفت گانه فوق را نداشته باشند. خبر ضعیف حجّت نیست. مگر این که مشهور باشد، یعنی مشهور علماء به آن استناد کرده باشند که در این صورت به آن خبر مقبول می گویند، به بیان دیگر می توان گفت که شهرت، ضعفِ خبر را جبران می کند.

 

نکته دیگر آن که سه خبرِ نخست به ترتیبی که در بالا گفته شد حجت هستند. بدین معنی که ابتدا خبر صحیح و سپس خبرحَسَن و در پایان خبر موثّق یا قوی حجت است.

 

 

نکته دیگر آن که روای خبر باید دارای هفت شرط باشد:

بلوغ

عقل

اسلام

ایمان(شیعه اثنی عشری)

عدالت

ضبط(حافظه قوی)

توقیق(مورد وثوق)

باید توجه داشت که این هفت شرط به جز عقل و ضبط باید به هنگام ادا و بیان خبر در راوی موجود باشد نه به هنگام تحمل خبر، ولی دو شرط عقل و ضبط هم به هنگام تحمل خبر و هم به هنگام ادای آن باید موجود باشد. برای مثال هرگاه صغیری در زمان صِغَر از پیامبر (ص) بیانی شنیده باشد ولی در زمان پیری آن را نقل کند چون به هنگام نقل واجد وصف بلوغ بوده خبر او حجت می باشد.

خبرمتواتر خود برسه قسم است:

متواترلفظی

متواتر معنوی

متواتر اجمالی

الف: متواتر لفظی

 

متواتر لفظی، خبرمتواتری است که الفاظ آن دقیقاً توسط همه رُوات نقل شده است چنان که حدیث: «انّمَا الاَعمَالُ بِالنیِّات» خبر متواتر لفظی است و هرکس که این حدیث را نقل کرده عیناً با همین عبارات بیان نموده است. مثال دیگر متواتر لفظی حدیث معروف: « َمن کُنتُ مولاه فَهذا عَلیُ مَولاه» می باشد.

 

ب: متواتر معنوی

 

متواتر معنوی خبر متواتری است که هر چند الفاظ آن به طور یکسان از سوی همه رُوات نقل نشده ولی معنای خبر متفاوت نبوده و یکی است. برای مثال حدیث معروف لاضَرَر، دست کم به سه صورت نقل شده است.

 

صورت اول: «لاضَرر و لاضِرار»

 

صورت دوم: «لاضَرر و لاضِرارٌ فی الاسلام»

 

صورت سوم: «لاضَررَ و لاضِرارٌ عَلی المُومِن»

 

چنانکه ملاحظه میگردد این حدیث هرچند به سه صورت نقل شده ولی معنای آنها یکی است. مثال دیگر متواترِ معنوی، قاعده غرَرَ است که دست کم به دو صورت نقل شده است.

 

صورت اول: «نَهَی النَّبیُّ عَنِ الغَرَر»

 

صورت دوم: «نَهَی النَّبیُّ عَن بَیعِ الغَرَر»

 

پ: متواتر اجمالی

 

متواتر اجمالی خبر متواتری است که هر چند به طور مستقیم از سوی رُوات نقل نشده ولی از مجموع شرایط و اوضاع و احوال به دست می آید چنانکه شجاعت حضرت علی(ع) خبری است که هر چند به طور مستقیم بیان نشده ولی هیچ کس در آن کوچکترین تردیدی ندارد.

بهتر است بدانید: 🔸اعضای خانواده به عربی:

✅پدر.. والد
✅مادر.. والدة
✅پدر بزرگ.. جد
✅مادر بزرگ.. جدة
✅نوه پسری.. حفید
✅شوهر.. زوج
✅همسر.. زوجة
✅پسر.. ابن
✅دختر.. ابنة
✅برادر.. أخ
✅خواهر.. أخت
✅کودک.. طفل
✅عمو و دایی.. عم و خال
✅عمه و خاله.. عمة و خالة
✅پسر عمو و پسر دایی.. ابن العم و ابن الخال
✅پسر برادر و پسر خواهر.. ابن الأخ و ابن الأخت
✅دختر برادر و دختر خواهر.. ابنة الأخ و ابنة الأخت
✅پدرخوانده.. عراب
✅مادرخوانده.. عرابة
✅نا پدری.. زوج الأم
✅نا مادری.. زوجة الأب
✅پسر خوانده و دحتر خوانده.. ابن الزوج و ابن الزوجة
✅دختر خوانده.. ابنة الزوج أو ابنة الزوجة
✅برادر نا تنی .. أخ غیر شقیق
✅خواهر نا تنی .. أخت غیر شقیقة
✅پدر شوهر و پدر زن .. والد الزوج و والد الزوجة
✅مادر شوهر و مادر زن .. والدة الزوج و والدة الزوجة
✅خواهر شوهر و خواهر زن .. أخت الزوج و أخت الزوجة
✅دوست پسر.. صدیق الفتاة
✅دوست دختر.. صدیقة
✅نامزد .. خطیب أو خطیبة

سوال در خصوص متون فقه

ضمان جریره: عقدی که دو نفر با هم منعقد کنند مشتمل بر اینکه هر یک متحمل اثر جنایات دیگر شود و در صورتی که هیچ یک وارث نسبی و سببی نداشته باشند هر یک ضامن جریره و بزه دیگری محسوب شود و در صورت فوت یکی، دیگری وارث او محسوب شود.
کافر حربی، ذمی و یا خارجی: کافری که بر امام معصوم خروج کرده است.
کافر ناصبی: دشمن اهل بیت است.
کافر غالی: کسی است که غلو می کند و ائمه را تا مرتبه خداوند بالا می برد.
مرتد فطری: کسی که نطفه او در حال مسلمان بودن یکی از والدین او منعقد شده باشد.
مرتد غیرفطری یا مرتد ملی: کسی که در حال انعقاد نطفه اش هیچ کدام از پدر و مادرش مسلمان نبوده اند و بلکه کافر بوده و او پس از بلوغ اظهار کفر نموده و سپس اسلام آورده و پس از آن مجددا کافر گردیده است.

ضمان جریره چیست ؟عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین عقدمسوولیت جنایات مستلزم دیه رانسبت به طرف عقدمی پذیردبااین شرط که ازاوارث ببرد.شخص ضامن نبایدازوراث قانونی مضمون عنه باشد.

جریره درلغت به معنی گناه وجنایت است.

تست: بر اساس مادۀ 213 قانون مجازات اسلامی

تست: بر اساس مادۀ 213 قانون مجازات اسلامی، در تعارض اقرار و شهادت، اقرار بر شهادت مقدم است رابطه اقرار و شهادت باهم چیست؟
الف) حکومت
ب) ورود
ج) تخصیص
د) تخصص              

🔓جواب: گزینه ب صحیح است.

🔑کلیدواژه: هنگامی که در متن سوال، دو مورد از این موارد را دیدید، جواب آن سوال ورود است: اقرار، سند، شهادت، قسم، قسامه، علم قاضی
منبع: کتاب کلیدواژه های اصول فقه دانشگاهی

تست و کلیدواژه: اصول فقه

تست: بر اساس قانون پسران هنگامی که به 18 سالگی برسند باید به سربازی بروند. دختران از چه باب از این حکم خارج هستند؟
الف) حکومت
ب) ورود
ج) تخصص
د) تخصیص

🔓جواب: گزینه ج صحیح است.

🔑کلیدواژه: هنگامی که در انتهای سوال، عبارت «از چه باب از این حکم خارج است» را دیدید؛ جواب آن سوال تخصص است.
منبع: کلیدواژه های اصول فقه دانشگاهی

تست: تقدّم ماده 1281 قانون مدنی بر ماده 1275 قانون مدنی، از کدام باب است؟

تست: تقدّم ماده 1281 قانون مدنی بر ماده 1275 قانون مدنی، از کدام باب است؟     
ـ «ماده 1281 قانون مدنی: قید دین در دفتر تجار به منزله اقرار کتبی است».
ـ «ماده 1275 قانون مدنی: هر کس اقرار به‌حقی برای غیر کند، ملزم به اقرار خود خواهد بود».
الف) حکومت
ب) ورود
ج) تخصص
د) تخصیص

🔓جواب: گزینه الف صحیح است.

🔑کلیدواژه: هنگامی که در متن سوال، عباراتی مانند « محسوب خواهد شد»، « شمرده است »، «به حساب آورده»، «به منزله» ،«محسوب کرده» را دیدید، پاسخ آن سوال، حکومت است
در این سوال کلمۀ به منزله وجود دارد.
منبع: کلیدواژه های اصول فقه دانشگاهی روشنا روحانی

اصول‌فقه #اصول‌عملیه

استنباط در فقه شیعی به ویژه در دوره های متـأخّر، بـر دو مرحلـه مبتنـی اسـت؛ نخـست، جستوجو از دلیل حکم شرعی؛ یعنی کتاب، سنّت، اجماع و عقل و دوم،رجوع به اصول عملیه.
اصل عملی، در اصول فقه به معنای قواعدی است که در موارد بـروز شـک در تعیـین حکم شرعی، وظیفه عملی مکلف را پس از آن که به دلیل و اماره ای دست نیافت روشن مـی کنـد . بـه بیان دیگر، اصول عملیه، اصولی است که وظیفه عملی کسی را که دچـار شـک و تردیـد شـده معـین میکند، بنابراین موضوع اصول عملیه، شک است. به اصل عملی، دلیل فقاهتی نیز گفته میشود.
 
فقیه براى استنباط حکم شرعى به منابع چهارگانه (یعنی قران، سنت، اجماع و عقل ) رجـوع می کند. فقیه گاهى در رجوع خود موفق و کامیاب می گردد و گاه نه. یعنى گاهى (و البته غالبـاً ) بـه صورت یقینى و یا ظنى بـه حکم واقعى شرعى نائل میگردد؛ کـه در ایـن حالـت تکلـیفش روشن است، یعنى میداند و یا ظن قوى دارد کـه شـرع اسـلام از او چـه میخواهد. ولى گاهى مأیوس و ناکام میشود؛ یعنى تکلیف و حکم خداوند را کشف نمـی کنـد و بـلا تکلیـف و مـردد میماند. که در این صورت اصول عملیه شرایطی را در نظر گرفته که از این بلاتکلیفی در آید.

مستعمل از استعمال میاد

یعنی معنی داره و میشه استعمالش کرد.

مهمل یعنی بیهوده و بی فایده
یعنی معنی نداره.

عرف انواع مختلفی داره اما وقتی تنها به کار بره یعنی "عرف عام"

🌱موضوعات عرفی:
یعنی چیزایی که به دست عرف ایجاد شدن
عرف یعنی چی: یعنی همه

🌱موضوعات شرعی:
یعنی چیزایی که به دست شرع ایجاد شدن
شرع یعنی چی: یعنی دین اسلام

کلمات «ظرف» و «تا» (به شرطی که به معنای «حداکثر» باشند)، نشان دهنده واجب معلق هستند.

مثال اول: ماده ۶۸ قانون آیین دادرسی مدنی:
مأمور ابلاغ مکلف است ظرف دو روز اوراق را به شخص خوانده تسلیم کند و در برگ دیگر اخطاریه رسید بگیرد. در صورت امتناع خوانده از گرفتن اوراق، امتناع او را در برگ اخطاریه قید و اعاده می‌نماید.
در این مثال عبارت «ظرف دو روز» به معنای «حداکثر تا دو روز» می‌باشد؛ لذا واجب معلق است؛ زیرا زمان انجام آن تا دو روز آینده می‌باشد.
 
مثال دوم: ماده ۱۲۵ قانون آیین دادرسی مدنی:
درخواست تبدیل تأمین از دادگاهی می‌شود که قرار تأمین را صادر کرده است. دادگاه مکلف است ظرف دو روز به درخواست تبدیل رسیدگی کرده، قرار مقتضی صادر نماید.
ـ در این مثال عبارت «ظرف دو روز» به معنای «حداکثر تا دو روز» می‌باشد؛ لذا واجب معلق است، زیرا زمان انجام آن تا دو روز آینده می‌باشد.
منبع: کتاب کلیدواژه‌های اصول فقه. تالیف استاد روحانی
مثال سوم: ماده ۲۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی:
ادعای جعلیت و دلایل آن به دستور دادگاه به طرف مقابل ابلاغ می‌شود. در صورتی که طرف به استفاده از سند باقی باشد، موظف است ظرف ده روز از تاریخ ابلاغ، اصل سند موضوع ادعای جعل را به دفتر دادگاه تسلیم نماید. مدیر دفتر پس از دریافت سند، آن را به نظر قاضی دادگاه رسانیده و دادگاه آن را فوری مهر و موم می‌نماید.
ـ در این مثال عبارت «ظرف ده روز» به معنای «حداکثر تا ده روز» می‌باشد؛ لذا واجب معلق است زیرا زمان انجام آن تا ده روز آینده می‌باشد.
منبع: کلید‌واژه‌های اصول فقه دانشگاهی

واجب تعبدی و توصلی:

💣واجب تعبدی:
واجب تعبدی یعنی واجبی که باید براش نیت کنیم و قصدمون از انجامش نزدیکی به خدا باشه نه فقط رفع تکلیف.
مثل نماز و روزه

💣واجب توصلی:
یعنی واجبی که لازم نیست براش نیت قصد قربت بکنیم
و قصد و نیتمون از انجامش هر چی باشه مهم نیست
فقط مهم اینه که اون کارو انجام بدیم چه نیتمون بد باشه چه خوب

نسخ وجوب چیه؟

نسخ یعنی باطل کردن
وجوب یعنی واجب

پس نسخ وجوب میشه باطل اعلام کردن حکم واجب


مثلا واجب بود که مسلمانان به سمت بیت المقدس نماز بخونن
بعدش قبله به مسجدالحرام تغییر پیدا کرد

پس اینجا واجب قبلی که نماز خوندن به سمت بیت المقدس بود باطل شد

یعنی نسخ وجوب اتفاق افتاده

حکم اولیه و حکم ثانویه:

💣 حکم اولیه:
دوستان به معنی اولیه دقت کنید:
اولیه از اول میاد
یعنی چیزی که از ابتدا بوده
حکم اولیه یعنی حکمی که در ابتدا که حالت عادی بوده برای عملی وضع شده

مثلا کسی که‌میخواد نماز بخونه در حالت عادی باید وضو بگیره

پس وضو گرفتن حکم اولیه هست.

💣حکم ثانویه:
دوستان به معنی ثانویه دقت کنید
ثانویه از ثانی میاد
ثانی یعنی دوم
یعنی حکمی که دوم اومده

بنظرتون چرا برای یه عملی در حالت دوم حکمی میاد؟؟ باید یه اضطرار و ضرورتی پیش بیاد تا برای عملی حکم دوم(ثانویه) بیاد

پس حکم ثانویه برای وقتیه که اون عمل در حالت عادی ممکن نباشه

مثلا کسی میخواد وضو بگیره آب نیست، نمیخواد نمازشم قضا بشه
اینجا حکم ثانویه میگه که‌میتونه تیمم کنه و نمازشو بخونه

کلیدواژه‌های اصل تخییر

اگر در آزمون، این کلمات را در سؤال دیدید؛ پاسخ آن سؤال، اصل تخییر است:
🔑دوران بین محذورین، 🔑دوران بین واجب و حرام، 🔑علم اجمالی به وجوب و حرمت، 🔑نوع الزام، 🔑نوع تکلیف.

📖منبع: کتاب کلیدواژه های اصول فقه دانشگاهی / صفحه 295