استصحاب قهقرایی

استصحاب قهقرایی ( استصحاب وارونه )

 یکی از شرایط اجرای اصل استصحاب، وجود متیقن سابق و مشکوک لاحق است. حال اگر مسئله ای اینگونه نباشد بلکه بالعکس فرمول ما باشد، یعنی مشکوک ، سابق باشد و متیقن ، لاحق باشد .اگر در اینجا بخواهیم استصحاب کنیم، استصحاب وارونه نام دارد.
پس  :    

*  استصحاب عادی   =>   یقین سابق + شک لاحق ( جدید )

* استصحاب وارونه  =>   شک سابق + یقین لاحق ( جدید )

مثال برای استصحاب وارونه  :
مثلا" شک داریم که قبلا" زید عادل بوده یا نه ، ولی یقین داریم که الآن عادل است .

 حجیت استصحاب وارونه :
*  برخی اصولیون آنرا حجت می دانند
*  اکثر اصولیون آنرا حجت نمی دانند

استعمال لغوى

استعمال - به کار بردن - لفظ در معنای لغوی اش را استعمال لغوی می گوییم

مثلاً معنای لغوی لفظ شیر حیوان درنده است، اگر ما این لفظ را در معنای شیر به کار ببریم، به این استعمال ما، استعمال لغوی می گویند

ارکان قیاس

قیاس دارای ارکانی است که عبارتند از:

1. اصل = آنچه که حکم شرعی آن را می دانیم

2. فرع = آنچه که حکم شرعی آن را نمی دانیم

3. علت = آنچه که بین اصل و فرع مشترک است

4. حکم اصل

مثلاً اگر شارع گفت : الخمر حرام لانه مسکر = یعنی شراب انگور مست کننده است و حرام است ، و مجتهد بخواهد از طریق قیاس، حکم فقاع (آب جو)  را مشخص نماید، اصل عبارت است از خمر ( چون حکمش را می دانیم )، فرع عبارت است از فقّاع ( چون حکمش را نمی دانیم )، علت عبارت است از اِسکار ( چون بین اصل و فرع مشترک است = مست کننده بودن بین اصل و فرع مشترک است ) و حکم اصل عبارت است از حرمت.

احکام تعبدی

بعضی از اعمال را خداومد واجب نموده ( مانند نماز و روزه و خمس و زکات و شستن لباس نجس و ... )

حال بدانید که برای انجام بعضی از اینها باید قصد قربت به خداوند داشته باشیم و برای انجام برخی نیاز به داشتن قصد قربت نیست

مثلا برای انجام نماز باید قصد قربت داشته باشیم و اگر قصد قربت به خدا نداشته باشیم نماز باطل است

برای انجام بعضی دیگر نیاز به قصد قربت به خداوند ندارم، مانند شستن لباس نجس

احکام تعبدی آنهایی ند که برای انجامشان باید قصد قربت به خداوند متعال داشته باشیم

نکته: به آنهایی که برای انجامشان قصد قربت به خداوند لازم نیت، احکام توصلی می گوییم

دلالت تنبیه یا ایماء

دلالت کلام بر چیزى‌ که عرفا مقصود گوینده است،اما صحت کلام او متوقف بر وجود این‌دلالت نیست،دلالت تنبیه یا ایماء نامیده مى‌شود.

مثال  ١ .گاهى انسان براى فهماندن یک مطلب به مخاطب،مستقیما منظور خود را بیان‌نمى‌کند،بلکه با ذکر معناى ملازم آن منظور خود را به‌طور غیرمستقیم مى‌فهماند.مثلاقاضى براى جلوگیرى از دروغگویى متهم یا شاهد به جاى اینکه مستقیما آنان را از این‌کارنهى کند مى‌گوید:«دروغ گفتن در محضر دادگاه،جرم و مستوجب مجازات است». یا اداره‌راهنمایى و رانندگى در یک چهارراه یا بزرگراه این جمله را در یک تابلو مى‌نویسد:«این‌چهارراه (یا بزرگراه) به‌وسیله دوربین‌هاى مداربسته کنترل مى‌شود».این عبارت به دلالت‌تنبیه به این معناست که:مقررات راهنمایى و رانندگى را رعایت کنید.بدیهى است که در این‌مثالها،صحت یا صدق کلام گوینده متوقف بر این دلالت نیست.

مثال  ٢ .در برخى موارد،کلام با یک قرینه لفظى یا غیرلفظى همراه است که از آن‌مى‌توان علیت یا شرطیت امرى را براى حکم موردنظر فهمید.مثلا از مجتهدى درباره حکم‌خرید و فروش مال مجهول سؤال مى‌شود و او در پاسخ مى‌گوید:«باطل است».از اقتران‌این کلام با عبارت سؤال‌کننده مى‌توان فهمید که جهل به‌مورد معامله،علت بطلان آن است. پس کلام به دلالت تنبیه بر شرطیت علم براى صحت معامله دلالت دارد.

عام و خاص

عام:
عام به لفظى گفته مى‌شود که همه افراد و مصادیق مفهوم خود را دربرمى‌گیرد».به‌عبارت دقیق‌تر،عام لفظى است که بر شمول و فراگیرى مفهوم خود نسبت به همه افراد و مصادیقش دلالت مى‌کند.
مثلا«همه انسانها»عام است،زیرا شامل کلیه افراد و مصادیقى‌مى‌شود که مفهوم انسان بر آنها صادق است. لفظ«اموال»نیز عام است ،زیرا هرچه را «مال»نامیده شود، در بر مى‌گیرد.
خاص:
خاص به لفظى گفته مى‌شود که تنها برخى از افراد و مصادیق مفهوم عام رادربرمى‌گیرد- مثلا عبارت«بعضى انسانها»یا«تعدادى از دانش‌آموزان»،خاص است. همچنین لفظ«زنان»نسبت به«انسانها»خاص است؛زیرا تنها شامل بخشى از انسانهاست. یا دو لفظ «ایران» و «کشورهاى آسیایى»نسبت به لفظ«همه کشورها»خاص است ، زیرا تنها به‌یک یا چند کشور اشاره دارد.

نکته ای در مورد حکم ارشادی:

نکته ای در مورد حکم ارشادی:

 موادی که ساختۀ دست قانون‌گذار جمهوری اسلامی هستند، ارشادی هستند.

مثال اول: ماده ۲۹۰ آیین دادرسی مدنی:
در هر موردی که رسیدگی به دلایلی از قبیل تحقیقات از مطلعین و گواهان یا معاینه محلی و یا هر اقدام دیگری که می‌بایست خارج از مقر دادگاه رسیدگی کننده به دعوا انجام گیرد و مباشرت دادگاه شرط نباشد، مرجع مذکور به دادگاه صلاحیت‌دار محل نیابت می‌دهد تا حسب مورد اقدام لازم معمول و نتیجه را طی صورت‌مجلس به دادگاه نیابت دهنده ارسال نماید. اقدامات مذکور در صورتی معتبر خواهد بود که مورد وثوق دادگاه باشد.
ـ این ماده ساختۀ دست قانون‌گذار جمهوری اسلامی است، در نتیجه ارشادی است.

مثال دوم: ماده ۳۴۰ آیین دادرسی مدنی:
در صورتی که در مهلت مقرر دادخواست تجدیدنظر به مراجع مذکور در ماده قبل تقدیم نشده باشد، متقاضی تجدیدنظر با دلیل و بیان عذر خود تقاضای تجدیدنظر را به دادگاه صادرکننده رأی تقدیم می‌نماید. دادگاه مکلف است ابتدا به عذر عنوان شده که به‌موجب عدم تقدیم دادخواست در مهلت مقرر بوده رسیدگی و در صورت وجود عذر موجه نسبت به پذیرش دادخواست تجدیدنظر اتخاذ تصمیم می‌نماید.
ـ این ماده ساختۀ دست قانون‌گذار جمهوری اسلامی است، در نتیجه ارشادی است.

 منبع: کلیدواژه های اصول فقه دانشگاهی
مولف: استاد روشنا روحانی
انتشارات کتاب آوا

اقسام حقیقت:

1ـ حقیقت قانونی:
یعنی حالتی که لفظ را در همان معنایی که مقنن قرار داده استعمال کنیم.

2ـ حقیقت شرعی:
یعنی حالتی که لفظ را در همان معنایی که شرع پیامبر(ص) قرار داده استعمال کنیم.

3ـ حقیقت متشرعه:
یعنی حالتی که لفظ را در همان معنایی که شارع (امامان بعد از پیامبر) قرار داده‌اند؛ استعمال کنیم.

4ـ حقیقت عرفی:
یعنی حالتی که لفظ را در همان معنایی که عرف قرار داده استعمال کنیم.

5ـ حقیقت لغوی:
یعنی حالتی که لفظ را در همان معنایی‌ که لغت‌شناسان در علم ‌‌لغت به عنوان معنای ‌حقیقی یک لفظ معرفی کرده‌اند، استعمال کنیم.

توضیحات بیشتر به همراه مثال و کلیدواژه را در کتاب منبع بخوانید

منبع: کلید واژه های اصول فقه دانشگاهی
استاد روحانی/ انتشارات کتاب آوا

واجب موقّت و غیرموقّت‌

واجب موقّت:آن است که زمان خاصى براى انجام دادن آن تعیین شده و شخص موظف است عمل خواسته شده را در زمان مشخص به انجام رساند؛مانند نماز،روزه و حج

واجب‌موقّت به دو قسم موسّع و مضیّق تقسیم مى‌شود:

واجب موسّع:آن است که زمان خاصى براى انجام دادن آن تعیین شده است،امااین زمان،بیش از مدت زمان لازم جهت انجام کار است،مانند نماز یومیه.مثلا وقت نمازظهر و عصر از اذان ظهر تا مغرب است که این زمان قطعا بیش از وقت لازم براى اداى این دونماز است.

واجب مضیّق:اگر زمان تعیین شده براى انجام واجب،دقیقا به اندازه مدت لازم‌جهت انجام عمل باشد،در این صورت واجب را واجب مضیّق مى‌نامند؛مانند روزه که زمان‌تعیین‌شده براى آن از اذان صبح تا مغرب است و انجام تکلیف هم دقیقا به‌همین اندازه به‌وقت نیاز دارد.

واجب غیرموقت:آن است که وقت و مهلت خاصى براى انجام آن تعیین نشده است.

واجب غیرموقت به دو قسم فورى و غیرفورى تقسیم مى‌شود.

واجب فورى:آن است که وقت خاصى براى آن تعیین نشده،ولى مکلّف باید آن رابه فوریت در اولین زمان ممکن انجام دهد و تأخیر در آن جایز نیست؛مانند نجات دادن‌غریق،پاسخ دادن به سلام و تطهیر مسجد.

واجب غیرفورى:آن است که زمان خاصى براى آن تعیین‌نشده و انجام آن هم فوریتى‌ندارد؛مانند به‌جاآوردن نماز قضا،پرداخت خمس و زکات.

حقیقت قانونی

لفظى را که قانونگذار در معناى خاصى وضع کرده،حقیقت قانونى مى‌گویند .

مانند لفظ واخواهی  و ...

واجب مطلق و مشروط

واجب مشروط:هرگاه وجوب عملى مشروط به حصول شرطى باشد،به‌گونه‌اى که تا شرط  مزبور حاصل نشود آن عمل هم وجوبى ندارد،آن را واجب مشروط مى‌نامند.

مانند حج که‌وجوب آن برافراد،مشروط و متوقف بر استطاعت است؛یعنى تا زمانى که مکلف،قدرت‌مالى و بدنى براى انجام حج نداشته باشد،حج بر او واجب نمى‌شود.وجوب خمس نیزمتوقف بر آن است که شخص در پایان سال پس از کسر هزینه‌هاى زندگى،مال دیگرى هم‌داشته باشد.

واجب مطلق:آن است که وجوب عمل متوقف بر امر دیگر و مشروط به شرطى نیست،مانند نماز.

مثال حقوقى:پرداخت نفقه اقارب(پدر و مادر و فرزند)مشروط به تمکّن و دارایى‌شخص است(ماده  ١١٩٨  ق.م.)؛ولى پرداخت نفقه زوجه مشروط به دارایى شوهر نیست،بلکه از این جهت مطلق است؛یعنى شوهر در هر صورت مکلف به پرداخت نفقه زوجه‌است(مستفاد از مواد  ١١٠۶  و  ١١٢٩  ق.م.).

مقایسه امر و نهى‌

امر و نهى از این جهت که هردو بیان‌کننده ی فرمان و طلب شخص بالاتر نسبت به زیردستان‌هستند باهم اشتراک دارند ؛لذا در هردو مورد الزام و تکلیف ایجاد مى‌شود و امتثال آن لازم‌است.گذشته از شباهتهاى این‌دو،مهم‌ترین تفاوت امر و نهى در مرحلهء امتثال ظاهرمى‌شود.براى امتثال و اطاعت از یک امر کافى است مکلف تنها یک بار آن عمل را انجام‌دهد.مثلا اگر بگویند:«این شخص باید جریمه پرداخت کند»،با یک بار پرداختن جریمه،امر مزبور اطاعت شده و تکلیف ساقط مى‌شود.ناگفته پیداست که این مطلب درصورتى‌است که قرینه‌اى بر لزوم تکرار عمل وجود نداشته باشد وگرنه با یک بار انجام عمل امتثال‌حاصل نمى‌شود اما در مورد نهى براى امتثال نهى یک بار ترک کردن عملى کافى نیست؛بلکه باید براى‌همیشه آن عمل ترک شود و اگر یک بار هم عمل نهى‌شده انجام شود،نهى مزبور اطاعت‌نشده است.مثلا اگر بگویند:«نوشیدن شراب ممنوع است»،براى اجراى این فرمان،بایدبراى همیشه از شرابخوارى پرهیز کرد و یک بار اجتناب کردن،نهى را ساقط نمى‌کند.

محل استناد به اصل عدم و اصل برائت

وقتی جمله‌ای (ماده قانونی ) داشته باشیم و بخواهیم ببینیم در رابطه ی با آنها باید به اصل برائت استناد کنیم یا به اصل عدم:
در ابتدا باید ببینیم آیا مسئله‌ی مورد بحث در آن جمله: 1- شبهه حکمیه است ، 2- شبهه موضوعیه است – 3- شبهه بین متباینین غیر محصوره است ؛ یا هیچ کدام از این موارد نیست؟
اگر یکی از این موارد بود؛ اصل برائت جاری می کنیم و اگر هیچ کدام از این موارد نبود؛ اصل عدم جاری می کنیم ( البته به شرطی یقین داشته باشیم که در آنجا نباید اصول دیگر عملیه مانند استصحاب و احتیاط و ... ) جاری گردد و یقین داشته باشیم که این ها جاری نمی شود و فقط یا برائت باید جاری شود و یا عدم )
مثال اول: شک کرده ایم به زنی که به زنا اکراه شده شلاق باید زد یا خیر؟ ( یعنی شک در حکمش داریم). 
مثال دوم: بر اساس ماده 876   قانون مدنی، با شک در حیات حین ولادت، حکم وراثت نمی شود
در مثال اول و دوم ؛ می دانیم که جای استصحاب و احتیاط و ... نیست و الان شک داریم که برات جاری کنیم و یا عدم :
در مثال اول در حکم شک کرده ایم ؛ لذا برائت جاری می کنیم و در مثال دوم ؛ نه در حکم و نه در موضوع و نه در متباینین محصوره بودن؛ لذات عدم جاری می کنیم . 

داخل بودن غایت در مغیّى‌

داخل بودن غایت در مغیّى‌
در بحث«غایت»این مسئله مطرح است که آیا حکمى که در جمله بیان شده شامل خودغایت هم مى‌شود یا نه؟به تعبیر اصولیان،آیا غایت،داخل در مغیّى(حکمى که غایت براى‌آن ذکر شده)است یا نه؟مثلا اگر شخصى بگوید:«تا فصل پنجم کتاب را خواندم»آیا این‌جمله بدین معناست که فصل پنجم کتاب را خوانده،یا اینکه تا ابتداى فصل پنجم را خوانده‌
است؟به بیان دیگر،آیا غایت(فصل پنجم)داخل در مغیّى(خواندن)است،یا خارج از آن؟
در ارزیابى این مسئله مى‌توان گفت که در این زمینه قاعدهء کلى وجود ندارد.غایت‌در موارد مختلف حکم متفاوتى دارد و باید با کمک شواهد قرائن موجود،حکم هر مورد رااستنباط کرد.علاوه بر این،داورى و فهم عرف نیز مى‌تواند راهنماى مطمئنى در این‌مسئله باشد.
مثال   .ماده  ١  قانون راجع به حفظ آثار ملى(مصوب  ١٣٠٩ ):«کلیهء آثار صنعتى و ابنیه واماکنى را که تا اختتام دورهء سلسله زندیه در مملکت ایران احداث شده...مى‌توان جزء آثارملى ایران محسوب داشت و در تحت حفاظت و نظارت دولت مى‌باشد».در این ماده نیزکلمه«اختتام»قرینه بر داخل بودن غایت در مغیّى است.

دلالت طبعى

دلالت طبعى، از اقسام دلالت ذاتى است. هرگاه ملازمه بین دو چیز طبعى باشد; یعنى طبع انسان آن را اقتضا کند، به دلالت ناشى از آن، دلالت طبعى گفته مى شود; به این بیان که گاهى عقل انسان به علاقه طبعى علاقه اى که طبع انسان آن را اقتضا مى کند میان دال و مدلول، پى مى برد و به واسطه آن علاقه، از دال به مدلول منتقل مى شود; براى مثال، طبیعت انسان به گونه اى است که هنگام درد مى گوید: «آخ»; حال اگر شنیده شد که شخصى مى گوید: «آخ»، شنونده فوراً به دلالت طبعى که همان مقتضاى طبیعت این شخص است به وجود درد در این شخص منتقل مى شود.

منبع: فرهنگ نامه اصول فقه

مثالی برای مجاز در قانون

ماده  ٣٣٩  ق.م.مقرر مى‌دارد:«پس‌از توافق بایع و مشترى در مبیع و قیمت آن،عقد بیع به ایجاب و قبول واقع مى‌شود».در این ماده،کلمات بایع،مشترى و مبیع در معناى‌مجازى به کار رفته‌اند؛زیرا قبل از وقوع بیع،طرفین را نمى‌توان حقیقتا بایع و مشترى نامید همچنان‌که کالاى موردنظر حقیقتا مبیع نیست.

مثالی برای مفهوم موافق

خداوند در قرآن کریم مى‌فرماید: «به پدر و مادر افّ نگویید»؛  از این آیه استفاده‌مى‌شود که به طریق اولى نباید آنها را اذیت و آزار جسمى داد.منطوق جمله نهى از اف گفتن‌ (آزار زبانى) است و مفهوم جمله نهى از آزار جسمى و زدن آنان.بنابراین مفهوم و منطوق‌جمله هردو منفى است.

انصراف

انصراف در لغت به معنى برگشتن و رجوع کردن و در اصطلاح علم اصول به این‌معناست که ذهن،از معنایى روى برگرداند و یا بدان متوجه شود.توضیح آنکه،وقتى لفظى‌به کار مى‌رود،در غالب موارد معناى اصلى آن(موضوع‌له)به ذهن شنونده خطور مى‌کند-البته به شرط آنکه شنونده معناى آن لفظ را بداند و به اصطلاح،عالم به وضع باشد-اما دربرخى موارد ذهن شنونده با برخى از مصادیق معناى موردنظر انس گرفته و به‌همین دلیل باشنیدن آن لفظ،معنایى محدودتر از معناى اصلى آن را تصور مى‌کند در چنین مواردى‌مى‌گویند:«ذهن از معناى اصلى کلمه به‌معناى دیگرى منصرف شده است».

مثلا لفظ حیوان در لغت به‌معناى«موجود زنده»و«هر موجودى که در او روح باشد خواه ناطق،خواه‌غیرناطق»   آمده است،پس شامل انسان هم مى‌شود؛اما به‌دلیل اینکه معمولا این لفظ درمورد غیرانسان به کار مى‌رود،هرگاه لفظ حیوان به کار رود تنها بخشى از مصادیق آن‌(غیر انسانها)به ذهن شنونده مى‌آید.

فقه

در لغت: فطانت، زیرکی، مهارت، فهم

در اصطلاح: هو العلم بالاحکام الشرعیه الفرعیه عن ادلتها التفصیلیه

فقیه: کسی که قدرت و توانایی استنباط و استخراج احکام فقهی از ادله را داشته باشد.

قران

کتاب

منظور از کتاب، قرآن کریم می‌باشد که خداوند متعال آن را بر پیامبر عظیم الشأن(صلی الله علیه و آله و سلم)نازل نمود و آن را قرآن نامید.

توضیح: این که در تعریف آمده خداوند متعال آن را قرآن نامید، سه چیز را خارج می‌نماید:

1.  احادیث قدسی را که گر چه اقوالی هستند که منسوب به خداوند متعال می‌باشند ولی خداوند متعال آن‌ها را قرآن نام‌گذاری نکرده است.

2.  سنت قولی نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) را؛ چرا که بنابر تصریح قرآن نبی معظم(صلی الله علیه و آله و سلم) از خودش صحبتی نمی‌کند بلکه آن چه می‌گوید از جانب خداوند متعال است: و ما ینطق عن الهوی * إن هو إلا وحی یوحی ؛ ولی با این حال کلمات مبارک حضرت چون قرآن نامیده نشده داخل در کتاب نیست.

3.    نقل معانی آیات و تفسیر و ترجمه قرآن نیز داخل در کتاب نمی‌باشند؛ گر چه معنای آن با قرآن یکی است ولی چون الفاظ و اسلوب آن با قرآن متفاوت است، لذا قرآن نامیده نمی‌شود.

باید دقت کرد بنابر این گفته استدلال به تفسیر قرآن یا ترجمه‌ی قرآن، استدلال به قرآن نخواهد بود.

وجه سند واقع شدن (حجیت) کتاب

سند واقع شدن قرآن امری است که مورد اتفاق تمامی مسلمین می‌باشد و دلیل این مطلب متشکل از دو مقدمه‌ای است که نتیجه‌اش قطع به صدور کتاب از جانب خداوند متعال که مستلزم حجیت و جواز سند واقع شدن قرآن است، می‌باشد. آن دو مقدمه عبارتند از:

1.      با توجه به این که شکی در صدور کلمات کتاب شریف از جانب پیامبر مکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به دلیل نقل متواتر این مطلب از جانب مسلمانان نیست؛

2.      و ضمن این که در انتساب این کتاب به خداوند متعال به خاطر اعجاز در اسلوب و معانی شکی وجود ندارد؛ در نتیجه می‌توان بیان نمود این کتاب با واسطه نقلی پیامبر معظم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)گفته‌های خداوند متعال است؛ لذا می‌توان قوانین حضرت حق تعالی را از آن استخراج کرد و به عنوان منبع از آن استفاده نمود.

توجه: آیات قرآن کریم منحصر به احکام و مقررات عملی نیست بلکه از مجموعه‌ی آیات، تقریباً 500 آیه که حدود یک سیزدهم قرآن می‌باشد به بیان احکام اختصاص دارد که معروف به «آیات الأحکام» می‌باشد. علمای اسلام کتب متعددی در خصوص همین آیات تألیف کرده‌اند که معروف‌ترین آن‌ها در میان ما شیعیان کتاب «آیات الأحکام» مرحوم ملا احمد اردبیلی (مقدس اردبیلی) -رحمة الله علیه- است که در قرن دهم هجری می‌زیسته و هم عصر شاه عباس کبیر بوده و کتاب دیگر، کتاب «کنزالعرفان» فاضل مقداد سیوری حلی(رحمة الله علیه) از علمای قرن هشتم و اوایل قرن نهم است. در میان اهل سنت نیز کتاب هایی در خصوص آیات الأحکام نوشته شده است.