دلالت طبعى

دلالت طبعى، از اقسام دلالت ذاتى است. هرگاه ملازمه بین دو چیز طبعى باشد; یعنى طبع انسان آن را اقتضا کند، به دلالت ناشى از آن، دلالت طبعى گفته مى شود; به این بیان که گاهى عقل انسان به علاقه طبعى علاقه اى که طبع انسان آن را اقتضا مى کند میان دال و مدلول، پى مى برد و به واسطه آن علاقه، از دال به مدلول منتقل مى شود; براى مثال، طبیعت انسان به گونه اى است که هنگام درد مى گوید: «آخ»; حال اگر شنیده شد که شخصى مى گوید: «آخ»، شنونده فوراً به دلالت طبعى که همان مقتضاى طبیعت این شخص است به وجود درد در این شخص منتقل مى شود.

منبع: فرهنگ نامه اصول فقه

مثالی برای مجاز در قانون

ماده  ٣٣٩  ق.م.مقرر مى‌دارد:«پس‌از توافق بایع و مشترى در مبیع و قیمت آن،عقد بیع به ایجاب و قبول واقع مى‌شود».در این ماده،کلمات بایع،مشترى و مبیع در معناى‌مجازى به کار رفته‌اند؛زیرا قبل از وقوع بیع،طرفین را نمى‌توان حقیقتا بایع و مشترى نامید همچنان‌که کالاى موردنظر حقیقتا مبیع نیست.

مثالی برای مفهوم موافق

خداوند در قرآن کریم مى‌فرماید: «به پدر و مادر افّ نگویید»؛  از این آیه استفاده‌مى‌شود که به طریق اولى نباید آنها را اذیت و آزار جسمى داد.منطوق جمله نهى از اف گفتن‌ (آزار زبانى) است و مفهوم جمله نهى از آزار جسمى و زدن آنان.بنابراین مفهوم و منطوق‌جمله هردو منفى است.

انصراف

انصراف در لغت به معنى برگشتن و رجوع کردن و در اصطلاح علم اصول به این‌معناست که ذهن،از معنایى روى برگرداند و یا بدان متوجه شود.توضیح آنکه،وقتى لفظى‌به کار مى‌رود،در غالب موارد معناى اصلى آن(موضوع‌له)به ذهن شنونده خطور مى‌کند-البته به شرط آنکه شنونده معناى آن لفظ را بداند و به اصطلاح،عالم به وضع باشد-اما دربرخى موارد ذهن شنونده با برخى از مصادیق معناى موردنظر انس گرفته و به‌همین دلیل باشنیدن آن لفظ،معنایى محدودتر از معناى اصلى آن را تصور مى‌کند در چنین مواردى‌مى‌گویند:«ذهن از معناى اصلى کلمه به‌معناى دیگرى منصرف شده است».

مثلا لفظ حیوان در لغت به‌معناى«موجود زنده»و«هر موجودى که در او روح باشد خواه ناطق،خواه‌غیرناطق»   آمده است،پس شامل انسان هم مى‌شود؛اما به‌دلیل اینکه معمولا این لفظ درمورد غیرانسان به کار مى‌رود،هرگاه لفظ حیوان به کار رود تنها بخشى از مصادیق آن‌(غیر انسانها)به ذهن شنونده مى‌آید.

فقه

در لغت: فطانت، زیرکی، مهارت، فهم

در اصطلاح: هو العلم بالاحکام الشرعیه الفرعیه عن ادلتها التفصیلیه

فقیه: کسی که قدرت و توانایی استنباط و استخراج احکام فقهی از ادله را داشته باشد.

قران

کتاب

منظور از کتاب، قرآن کریم می‌باشد که خداوند متعال آن را بر پیامبر عظیم الشأن(صلی الله علیه و آله و سلم)نازل نمود و آن را قرآن نامید.

توضیح: این که در تعریف آمده خداوند متعال آن را قرآن نامید، سه چیز را خارج می‌نماید:

1.  احادیث قدسی را که گر چه اقوالی هستند که منسوب به خداوند متعال می‌باشند ولی خداوند متعال آن‌ها را قرآن نام‌گذاری نکرده است.

2.  سنت قولی نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) را؛ چرا که بنابر تصریح قرآن نبی معظم(صلی الله علیه و آله و سلم) از خودش صحبتی نمی‌کند بلکه آن چه می‌گوید از جانب خداوند متعال است: و ما ینطق عن الهوی * إن هو إلا وحی یوحی ؛ ولی با این حال کلمات مبارک حضرت چون قرآن نامیده نشده داخل در کتاب نیست.

3.    نقل معانی آیات و تفسیر و ترجمه قرآن نیز داخل در کتاب نمی‌باشند؛ گر چه معنای آن با قرآن یکی است ولی چون الفاظ و اسلوب آن با قرآن متفاوت است، لذا قرآن نامیده نمی‌شود.

باید دقت کرد بنابر این گفته استدلال به تفسیر قرآن یا ترجمه‌ی قرآن، استدلال به قرآن نخواهد بود.

وجه سند واقع شدن (حجیت) کتاب

سند واقع شدن قرآن امری است که مورد اتفاق تمامی مسلمین می‌باشد و دلیل این مطلب متشکل از دو مقدمه‌ای است که نتیجه‌اش قطع به صدور کتاب از جانب خداوند متعال که مستلزم حجیت و جواز سند واقع شدن قرآن است، می‌باشد. آن دو مقدمه عبارتند از:

1.      با توجه به این که شکی در صدور کلمات کتاب شریف از جانب پیامبر مکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) به دلیل نقل متواتر این مطلب از جانب مسلمانان نیست؛

2.      و ضمن این که در انتساب این کتاب به خداوند متعال به خاطر اعجاز در اسلوب و معانی شکی وجود ندارد؛ در نتیجه می‌توان بیان نمود این کتاب با واسطه نقلی پیامبر معظم اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم)گفته‌های خداوند متعال است؛ لذا می‌توان قوانین حضرت حق تعالی را از آن استخراج کرد و به عنوان منبع از آن استفاده نمود.

توجه: آیات قرآن کریم منحصر به احکام و مقررات عملی نیست بلکه از مجموعه‌ی آیات، تقریباً 500 آیه که حدود یک سیزدهم قرآن می‌باشد به بیان احکام اختصاص دارد که معروف به «آیات الأحکام» می‌باشد. علمای اسلام کتب متعددی در خصوص همین آیات تألیف کرده‌اند که معروف‌ترین آن‌ها در میان ما شیعیان کتاب «آیات الأحکام» مرحوم ملا احمد اردبیلی (مقدس اردبیلی) -رحمة الله علیه- است که در قرن دهم هجری می‌زیسته و هم عصر شاه عباس کبیر بوده و کتاب دیگر، کتاب «کنزالعرفان» فاضل مقداد سیوری حلی(رحمة الله علیه) از علمای قرن هشتم و اوایل قرن نهم است. در میان اهل سنت نیز کتاب هایی در خصوص آیات الأحکام نوشته شده است.

دلالت

دلالت سه قسم است :
الف : دلالت ذاتی یا عقلی
ب- دلالت طبعی
ج- دلالت وضعی

الف : دلالت ذاتی یا عقلی : در این قسم از دلالت دال همیشه ما را به مدلول می رساند . مثل دلالت دود بر آتش ، پس دود بر آتش دلالت می کند . دلالت جای پا بر رونده .
ب- دلالت طبعی : در این قسم از دلالت دال معمول ما را به مدلول می رساند ، ولی ممکن است که این امر هم اتفاق نیفتد . یا دلالت طبعی دللتی است که در آن آثار خارجی بدنی به حالت طبیعی یا نفسانی رهنمون می شود؛ مانند دلالت سرفه بر سینه درد، دلالت سرخی چهره بر تب، دلالت پریدگی رنگ بر کم خونی، دلالت خنده بر شادمانی و دلالت گریه بر اندوه
ج- دلالت وضعی یا قراردای یا جعلی : دلالتی که سبب آن قراردادی بین مردم باشد؛ مانند دلالت چراغ قرمز بر لزوم توقّف اتومبیل، دلالت لباس سیاه بر ماتم . به عبارت دیگر یک عده دال را قرار داده اند که دلالت کند بر مدلول . اگر این عده دال را قرار نمیدادند دال هر گز به مدلول دلالت نمی کرد .

اقسام وضع تعیینی

وضع تعیینی بر دو قسم است : الف - وضع تعیینی صریح ب- وضع تعیینی ضمنی
الف - وضع تعیینی صریح: واضع صریحاً لفظ را در مقابل معنا به کار می برد .
مثال : والدین نوزاد پس از تولد نوزاد ، اقوام و آشنایان را دعوت می نمایند و در حضور انها اعلام می کنند که ما مثلاً اسم نوزاد را علی گذاشتیم.
ب- وضح تعیینی ضمنی: در این حالت واضع صریحاً لفظ را وضع نمی کند بلکه با استعمال آن وضع لفظ را نشان می دهد . مثلاً نامگذاری یک کودک بدون هیچ گونه تشریفات و دعوت از اقوام و آشنایان.

اصول_فقه امر عقیب منع

گاهی پیش می آید که امری از جانب کسی صادر میشود ولی این امر دقیقا پشت سر یک منع آمده است. یعنی قبل از اینکه امری به یک کار صادر شود در مورد آن منعی بیان شده است. این حالت را امر عقیل منع یا امر عقیب خطر میگویند.

در علم اصول میگویند که امری که عقیب منع باشد دلالت بر وجوب ندارد.
یکی از مثال هایی که معمولا برای امر عقیب منع بیان میشود این مورد است که خداوند فرمودند:
ولا تقربوهن حتی یطهرن=یعنی با زنان خود تا زمانی که [از حیض]پاک نشده اند نزدیکی نکنید. =منع.
سپس فرمود :فاذا تطهرن فاتوهن=زمانی که پاک شدند بر آنها وارد شوید=امر عقیب منع=عدم دلالت بر وجوب.

لفظ مشترک یا مشترک لفظی

لفظ مشترک یا مشترک لفظی ؛ از اقسام الفاظ متعدد المعنی بوده و عبارت است از لفظ واحدی که به طور جداگانه برای معانی معانی حقیقی متعدد جداگانه وضع شده است.
مثال یک: لفظ " عین " که یک بار برای طلا و بارهای دیگر به صورت جداگانه برای نقره، چشم، چشمه و… وضع شده است.
مثال دو : شیر در زبان فارسی در سه معنی حقیقی کاربرد دارد:
الف- شیر به معنی حیوان
ب- شیر به معنی شیر نوشیدنی
ج- شیر به معنای یک وسیله مانند شیر آب .

مترادف و مشترک معنوی

مشترک معنوی : لفظی است که یک معنی دارد ولی آن معنی کلی است و مصادیق زیادی دارد.
ترادف : یعنی چند لفظ که یک معنی دارند . مانند عقد و قرارداد ، انسان و بشر ، عین معین , عین خارجی و عین شخصی

استعمال مجازی

استعمال مجازی : استعمال لفظ در معنایی خارج از معنای اصلی ولی بین این معنا و معنای اصلی، مناسبت و مقارنتی می باشد .
مثال : وقتی شخصی کلمه سرو را به معنی انسان قد بلند بکار برد. دراینجا کلمه سرو را مجاز و سرو به معنی انسان بلند قامت را معنای مجازی می گویند .

استعمال غلط

  استعمال غلط یعنی بکار بردن لفظ نه در معنی حقیقی نه در معنای مجازی بلکه در یک معنی بی ربط . مثلا شخصی بگوید علی و بعد ادعا کند که منظور من از علی قورمه سبزی بوده است .

شرایط استعمال مجازی

برای اینکه استعمال مجازی انجام دهیم دو شرط لازم است
شرط اول : علاقه یا مناسبت
شرط دوم : قرینه صارفه .

اقسام قرینه صارفه

الف - قرینه صارفه اگر لفظ باشد به ان مقالیه یا لفظیه گویند .
ب- قرینه صارفه اگر حالت ) اوضاع و احوال ( باشد به ان مقامیه یا حالیه گویند .
مثال : سرو دو معنی دارد یکی معنی حقیقی به معنای درخت و دیگر معنای مجازی به معنای انسان قد بلند .
مثال برای قرینه مقالیه یا حالیه : شخصی وارد می شود و می گوید یک سرو دیدم که داشت بسکتبال بازی می کرد. بسکتبال بازی می کرد یک لفظ است که نشان می دهدکه منظور او از سرو انسان قد بلند است .
مثال برای قرینه مقامیه یا حالیه : فرض کنیم در یک موقعیت جغرافیایی درخت سروی وجود ندارد . شخصی وارد می شود و به حاضرین می گوید من الن در این نزدیکی یک سرو دیدم . چون مخاطبین می دانند که در ان حوالی درخت سرو وجود ندارد , بنابر این انها می توانند دریابند که منظور متکلم از سرو انسان قد بلند بوده است .

حقیقت متشرعه

حقیقت متشرعه : از زمان امام حعفر صادق به بعد معانی برخی از الفاظ تغییر یافت . که به این حقیقت متشرعه می گویند که نوعی مجاز لغوی است .

تبادر

تبادر در لغت به معنای سبقت گرفتن است و در اصطلاح مقصود این است که از خود لفظ؛ بدون کمک گرفتن از قرینه ای، معنایی زودتر به ذهن خطور کند واین نشانی است که لفظ در ان معنا حقیقت است. بنابراین تبادر، علامت حقیقت و عدم تبادر، علامت مجاز است.
مثال: لفظ ید دو معنی دارد معنای اول دست و معنای دوم ، استیلا و چیرگی است . وقتی شنونده ای لفظ ید را می شنود در ابتدا معنای دست به ذهن او خطور می نماید پس ید در این معنا حقیقت است
نکته : تبادر علامت حقیقت است عدم تبادر (  تبادر غیر ) علامت مجاز است .
نکته : یک لفظ ممکن است یک معنی حقیقی و چند معنی مجازی داشته باشد .
مثال : معنی حقیقی موش حیوان است . ولی این لفظ دو تا معنی مجازی هم دارد اولی به معنای انسان ترسو و دومی ، به معنای انسان با نمک .
اگر لفظی یک معنی حقیقی و چند معنی مجازی داشته باشد نیاز به قرینه معینه دارد زیرا می دانیم که استعمال لفظ در معنای مجازی با کمک قرینه صورت می گیرد .
نکته : قرینه معینه دو کاربرد دارد یکی در لفظ مشترک و دیگری در الفاظی که یک معنی حقیقی و چند معنی مجازی دارند .

صحت حمل

صحت حمل : یکی از نشانه های حقیقت، صحت حمل است؛ به این معنا که هرگاه در حقیقت یا مجاز بودن معنایی تردید شود، اگر حمل لفظ بر آن معنا صحیح باشد (و  سلب آن صحیح نباشد ) نشان می دهد که استعمال این لفظ در آن معنا، حقیقی است.

صحت سلب

صحت سلب : صحت سلب از علایم مجاز است؛ به این معنا که هر گاه لفظی در معنایی استعمال شود و سلب معنا از آن لفظ صحیح باشد، استعمال لفظ در آن معنا، مجازی است .

عدم صحت سلب

عدم صحت سلب : عدم صحت سلب از علایم حقیقت بوده و در جایی که نتوان معنایی را از لفظی سلب نمود، محقق گردیده و بر حقیقی بودن استعمال آن لفظ در آن معنا دللت می کند؛ به بیان دیگر، اگر لفظی در معنایی استعمال شده باشد و سلب آن معنا از لفظ نزد عرف ناپسند و مذموم باشد، عدم صحت سلب در مورد آن صادق است.