وارث شخصی است که حق دارد سهمی از دارایی متوفی (شخصی که فوت کرده است) را دریافت کند. در حقیقت علت وضع قوانین راجع به ارث، تعیین تکلیف نسبت اموال شخصی است که فوت کرده است. در هر کشور ، بسته به دین و آیین و مذهب و فرهنگ، ممکن است قوانین راجع به ارث متغیر باشد. برخی از کشور ها به مانند ایران، این قوانین را تابع دین شخصی فرد میدانند و برخی از حکومت ها نیز ملاک را قانون محلی که شخص در آن زندگی میکرده و یا قانون محلی که شخص در آن فوت کرده است را ملاک قرار میدهند.
نکته ی قابل توجه آن است که رابطه وراثت، صرفا بعد از مرگ ایجاد میگردد و قبل از مرگ متوفی شخصی وارث نامیده نمی شود. زیرا هویت دقیق افراد دارای حق ارث فقط در صورتی که شخص فوت نماید مشخص می شود. در عمل، برای تشخیص نهایی وراث، در کشور ما فرآیندی قانونی با عنوان انحصاروارثت باید صورت پذیرد که احتمالا به گوشتان خورده است. موضوع انحصار وراثت، بصورت جداگانه و در مطلبی دیگر بررسی خواهد شد.
تاریخچه ارث در ادیان مختلف، به ویژه اسلام
با نظر به ادیان مختلف، این نکته بسیار روشن است که از دیرباز قوانین مختلفی در رابطه با ارث میان تمدن های مختلف رایج بوده است.
دین یهود قوانین خاص خود را در تورات بیان نموده است و دین مسیحیت نیز در انجیل قوانین مختلف ارث را بیان نموده است. در دین مبین اسلام اما علاوه بر اینکه قوانینی در این رابطه در قرآن ذکر شده است، در فقه پویای اسلامی فروض بسیاری از حالات مختلف ارث بیان گشته است. قوانین جاری کشور ما نیز تا حدود زیادی، برگرفته از قوانین اسلامی است.
در زیر، یک نمونه از آیات مبارک قرآن کریم و یک نمونه از احادیث در رابطه با ارث بیان می شود :
- آیه ۱۱ سوره نساء : «یُوصِیکُمُ اللّهُ فِی أَوْلاَدِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَیَیْنِ فَإِن کُنَّ نِسَاء فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ وَ إِن کَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلأَبَوَیْهِ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِن کَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِن لَّمْ یَکُن لَّهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِن کَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمِّهِ السُّدُسُ مِن بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهَا أَوْ دَیْنٍ آبَآؤُکُمْ وَ أَبناؤُکُمْ لاَتَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعاً فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلِیما حَکِیم»
حکم خدا در حق فرزندان شما این است که پسر دو برابر دختر ارث برد، پس اگر همه دختر و بیش از دو تن باشند فرض همه دو ثلث [فرض‌ها یعنی سهمیه‌های معیّن ارث، شش نوع است: نصف، رُبع (یک چهارم)، ثُمن (یک هشتم)، سُدس (یک ششم)، ثلث (یک سوم)، ثُلُثان (دو سوم).] ترکه است، و اگر یک دختر باشد نصف، و فرض هر یک از پدر و مادر یک سُدس تَرَکه است در صورتی که میّت را فرزند باشد و اگر فرزند نباشد و وارث منحصر به پدر و مادر بود، در این صورت مادر یک ثلث می‌برد (باقی را پدر)، و اگر میّت را برادرانی باشد در این فرض مادر یک سُدس خواهد برد، پس از آنکه حقّ وصیّت و بدهی که به مال میّت تعلق گرفته جدا شود. شما این را که پدران و فرزندان کدام یک به خیر و صلاح (و به ارث بردن) به شما نزدیکترند نمی‌دانید. (این احکام) فریضه‌ای است که خدا معیّن فرموده، که خدا به هر چیز دانا و آگاه است. - حدیث : رسول خدا صلی الله علیه واله می فرمایند :«من قتل قتیلا فإنه لا یرث وإن لم یکن له وارث غیره، وإن کان ولده أو والده.»، کنز العمال هرکس دیگری را بکشد، ارث نمی برد. اگر چه مقتول وارثی جز قاتل نداشته باشد و اگرچه (مقتول) فرزند او یا پدرش باشد.
ارث در ایران به چه صورت است؟
در قوانین ارث در کشور ما آمده است که وراث به سه طبقه و چندین درجه تقسیم میشوند پیش از اینکه در رابطه با طبقات و درجات ارث بدانیم، باید بدانیم که اگر شخصی از طبقه نزدیکتر وجود داشته باشد، طبقات دیگر وارث محسوب نمی شوند و اگر شخصی از درجه نزدیکتر وجود داشته باشد، درجات دیگر وارث محسوب نمی شوند.
طبقه وراث و درجه آنها به شرح زیر است:
طبقه اول : از جمله اشخاصی هستند که از طریق ولادت رابطه خویشاوندی دارند مثل پدر و پسر،… و از هم ارث می برند ، عبارتند از : درجه اول : پدر و مادر و فرزندان و درجه دوم به بعد: نوه و نتیجه و نبیره و… طبقه دوم : در صورتی که شخصی از طبقه اول وجود نداشته باشد، برای شناسایی وراث باید به طبقه دوم رجوع کنیم.
طبقه دوم ارث نیز به دو درجه تقسیم می شوند:
درجه اول: مادر بزرگ ها و پدر بزرگ ها و برادر و خواهر
درجه دوم: فرزندان خواهر و برادر و همچنین و پدر‌ها و مادرهای پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها طبقه سوم : اعمام (عموها) و عمات ( عمه ها ) و اخوال ( دایی ها ) و خالات (خاله ها) و اولاد آنها .
در رابطه با ارث همسر نیز لازم به ذکر است که از آنجایی که رابطه همسر با مرحوم یک رابطه نسبی (خونی) نیست و یک رابطه سببی است (به سبب ازدواج)، همسر در این طبقات و درجات جایی ندارد، همسر در قانون ایران و دین اسلام معمولا سهم مشخصی دارد که ابتدا به ساکن از ارث کنار گذاشته شده و سپس مابقی ارث میان دیگر وراث تقسیم میگردد.
در نهایت و با توجه به اینکه آموختن قوانین بسیار گسترده ارث به طور کامل ، مطالعه کتاب ها و گذراندن واحد های دانشگاهی را میطلبد، برای نمونه یکی از حالات ارث یعنی نحوه ارث بری فرزندان از پدر و مادر را که بیشتر در جامعه مشاهده میکنیم را بررسی مینماییم.
طبقه سوم نیز به دو درجه تقسیم می شود :
- عمو و عمه و خاله و دایی پدر و مادر (درجه اول) و فرزندان آن ها (درجه دوم )
- عمو و عمه و خاله و دایی درجه (درجه اول) و اولاد انها (درجه دوم )
چگونگی ارث فرزند از مادر و پدر
بسیار رایج و آشناست که پسر دو برابر دختر ارث خواهد برد. اما این تقسیم ارث شرایطی دارد که برای اینکه فرزند از پدر و مادرش ارث ببرد باید وجود داشته باشد.
این شرایط در چند حالت زیر بررسی میگردد:
حالت اول: اگر متوفی پدر و یا مادر در قید حیات نداشته باشد و فقط یک یا چند فرزند داشته باشد، تمام ارث به فرزندان میرسد. البته در این موارد در صورتی که همسر وجود داشته باشد، ابتدا سهم وی از اموال به میزان یک هشتم کنار گذاشته میشود و سپس بقیه ی اموال بین فرزندان تقسیم میگردد. به این صورت که اگر تنها یک یک فرزند وجود داشته باشد، بدون توجه به جنسیت، تمام ارث به وی میرسد. اگر فرزندان متعدد باشند، در صورتی که همه دختر و یا همه پسر باشند، اموال بصورت مساوی تقسیم میشود، اما اگر فرزندان هم دختر و هم پسر باشند، پسران دو برابر دختران ارث خواهند برد.
حالت دوم: در صورت وجود پدر و مادر در کنار فرزندان (یعنی پدر بزرگ و مادر بزرگ فرزندان یا همان پدر و و مادر شخصی که فوت شده است، سهم ایشان، هر کدام یک ششم از اموال است. در صورتی که فرزندان نیز وجود داشته باشند، فرزندان با قواعد خاصی ارث خواهند برد که شرح آن از حوصله مطلب خارج است.
حالت سوم: تقسیم ارث میان نوه ها در صورتی که فرزندان فوت کرده باشند، به صورت جایگزینی نسل آن ها انجام میشود. به این معنا که اگر نوه پسری باشد، سهم پسر را می‌برد و در صورتی که نوه‌ی دختری باشد، سهم دختر را می برد.
ارث فرزند از نامادری
با توجه به اینکه علتی که شخص در آن مستحق ارث می باشد قرابت می باشد و قرابت به دو قسمت نسبی و سببی تقسیم می گردد. در قرابت نسبی یا باید یکی از دیگری متولد شده باشد مانند مادر و فرزند یا باید منشا واحدی داشته باشند مانند مادر بزرگ و نوه. قرابت سببی صرفا با ازدواج، قرابت ایجاد می گردد و خویشان زن با قوم شوهر هیچ قرابتی ندارند.
یک نوع دیگری از قرابت وجود دارد و آن رضاعی می باشد که ناشی از شیر دادن به طفل با شرایط خاص خود است. در مقوله ارث فرزندان از نامادری هیچ قرابتی بین فرزند و همسر پدر وجود ندارد که موجب ارث بری فرزندان شوهر زن دوم شوند.
اما همسر دوم در صورتی که خود فرزند داشته باشد همراه با شوهر دوم زن از اموال او ارث می برند به این صورت که یک چهارم اموال او به شوهر دومش می رسد و بقیه بین فرزندانش تقسیم می شود.
ارث فرزند از مادر در صورت محروم الارث شدن
شاید در بعضی از فیلم ها و سریال ها دیده باشید که بسیاری از پدر یا مادر ها فرزندانشان را از ارث محروم می کنند و به موجب این عمل، شخص ارث نمی برد اما در عالم حقوق محرومیت از ارث امری کاملا بی معنا می باشد زیرا قواعد ارث دلبخواه شخص صاحب مال نمی باشد که بتواند هر شخصی را داخل در وراث کند یا از آن خارج نماید بلکه در زمان فوت، هر شخصی که بتواند ارث ببرد طبق قانون سهم الارثش تعیین شده و به وی داده می شود.
تنها موردی که مادر می تواند فرزندش را از اموالش محروم کند تا یک سوم از اموالش است آن هم به شکل وصیت به این صورت که در وصیتش مثلا قید نماید که یک سوم اموالش فقط به یک فرزندش برسد اما مادری که نمی خواهد فرزندش ارث ببرد تنها راه حل قانونی صلح عمری کردن اموالش می باشد که با انعقاد عقد صلح عمری با کسی که می خواهد فقط او ارث ببرد در زمان حیاتش مالکیت را به او منتقل می کند اما تا اتمام دوره زندگیش می تواند از آن اموال منفعت ببرد.
تکلیف ارث فرزند مرده از مادر
یکی از شرایط اصلی ارث بردن در کنار مال داشتن شخص فوت شده و نبودن موانع ارث (قتل و کفر لعان و زنا)، زنده بودن وارث هنگام فوت شخص صاحب مال می باشد. حتی اگر فرزند شخص میت باشند نباید قبل از او فوت شده باشند وگرنه فرزندان فرزند مرحوم از مادر مرحوم شده ارث نمی برند.
برای روشن شدن موضوع مثالی در این زمینه کاربردی خواهد بود:
شما فرض کنید که مریم دارای دو فرزند پسر به نام های علی و حسین می باشد که علی قبل از مرگ مریم تصادف میکند و فوت می شود. چند سال بعد مریم که مادر آن هاست فوت می کند که در این حالت تمام ارث مریم به حسین که در زمان مرگ مادر زنده بوده تعلق دارد نه فرزندان علی. اما زمانی که قبل از فوت مریم هم علی زنده نباشد هم حسین، تنها در این حالت است که فرزندان علی و حسین سهم الارث پدرانشان را می برند.
